Руханият • 14 Қаңтар, 2020

«Өз басыңа тілемеген істі біреуге істеме»

395 рет
көрсетілді
5 мин
оқу үшін

Рухани-адамгершілік құ­нды­лық­тар, ұлттық-халықтық дәс­түр­лер, ізгі­лік пен сұлулыққа табан ті­реген ғиб­ратты аталы сөздер – қо­ғам­ның өркендеп-гүлденуіне кең өріс, ха­лық­тың тарихи санасының жеті­лу­і­не орасан мүмкіндік тудырады.

«Өз басыңа тілемеген істі біреуге істеме»

Платонның пайымдауынша, мемле­кет – бейбітшілік пен әділеттілік идея­ла­рына қызмет етуі абзал. Оның негізгі үш қызметі бар: 1) басқару ісі, 2) адам­дар­дың мүддесі мен құқығын қорғау, 3) материалдық игіліктерді өндіру. Соны­мен қатар «әділеттік мемлекеттік құрылыс» «билік басындағы кемеңгер философтардың, жауынгерлер мен қол­өнер­шілердің» «бірлескен жарасым­ды өмір сүруін қамтамасыз ету керек». Қазақтың «бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығару» дегені осы. Абай­дың «Түбінде баянды еңбек егін салған, Жасынан оқу оқып, білім алған. Би болған, болыс болған өнер емес, Ең­бек­тің бұдан өзге бәрі жалған» дейтіні рас. Я болмаса Әлихан Бөкейханның «Ақыл да, ұсталық та оқумен, істеумен жүре ұлғаяды», «Байлық түбі – ақыл һәм қол ұсталығы» дегенінде нәсіптің атасы – қол еңбегі мен өнерін жоғары бағалаған. Кәсібі, тәртібі бар елдің арамтамағы да, арамзасы да, алдампаздары да, ұрылары да болмайды. Болған күнде де некен-саяқ.

Ғасырлар табалдырығындағы мына бір сұрқай суреттер зәре-құтыңды қашырады: «Залымдық оянды да, адалдық ұйқыға кетті, өтірік өркендеп жемістенді де, шындық қуара түсті, әділдік бұғып жүр, өтірік дандайсуға беттеді, даналар рахат қуып кетті де, даналыққа үстірт қарады, жәбір шеккендер қарақатталуда, ал жәбірлеушілер өз ісіне насаттануда, төңірегіндегі алыс­ты да, жақынды да жалмап бара жатыр. Қанағат жойылып жоқ болды, зұлымдық өрге шапшыды, жақсылық төмендеп кірерге қуыс іздеуде. Атақ-даңқ құл­ды­рап төмен түсті, ал арамзалық сыйлы бол­ды әрі күшті саналды, әкімшілік татымды кісілерден көшіп, шалағайларға ауысты» («Кәлила мен Димнә», аударған С.Талжанов).

О заманда да мың құбылған, сынап мінезді жалпылдақ-судырлақтар мен қойнына тас тыққан мысықтілеу ішмерездерде есеп жоқ екен. Осындай көксоққандар Абайдың сипаттауында:

Күнде өзімшіл ептінің, Несін адам ұстасын! – делінген.

Бейнеттенбей биікке шығамын, то­йынамын, билік жүргіземін деушілер ұлық алдында жалпақтайды, кісі жұм­саумен оны қорлықта ұстаумен әуре­ле­не­ді, нешеме алуан айла-шарғыларды, оңтайлы тәсілдерді ойластырады. Осы орайда «Қазақ» газетінің №258-265 нөмірлерінде «Демагогия» атты мақа­ла­да жағымпаздықтың түр-түсін былайша анықтаған: «Жұртқа жақсы атты болу бар, жақсы атты көріну бар» деп жіктейді де, 1) «Халыққа жақсы атты болған адамдар ақылымен, білімімен, таза құлқымен жақсы атты болады». 2) «Жақсы атты көрінетін адамдар көңіл аулап жақсы көрінбек». 3) «Неғұрлым халық саңылаулы болса, ақыл жағын қуат­тайды»; 4) «Неғұрлым халық қараң­ғы болса, көңіл жағын қуаттайды» деген тұжырымды түйін жасайды.

Біздің қоғамда да мұндай көріксіз сурет­тер үдемесе кеміген жоқ. Дегенмен де «дүние – бір күндік, арың – мың күндік» дейтін қағидатты ұстанатын әділетсүйгіш халқымыз бар, тышқан мұр­нын қанатпайтын, тауықтың сира­ғын сындырмайтын бейкүнә жандары­мыз бар, «Мәуелі ағаштың маңайы базар» дейтін ақыл-ойға бай абыздары­мыз бар. Сонымен қатар өздерін клас­сик­піз, ғұламамыз деп кеудесін керген көз­бояу­шы­лар да бар.

Шынында өзінен мықтылардың алдында құрша жорғалайтын, аузын буған ­өгіздей соншалықты әдепті, мәдениетті қалып көрсететін, қыздай сызылатын, сыртыңнан опасыздық әрекеттер жасайтын жымысқы зымияндар да, қара суды теріс ағызатын қара ниеттілер де, бағыныштыларына жосықсыз айбат, сес көрсететін ақы­лы келте сасық ірілікке малданған көр­­ген­сіздер де бар-ау. Расында да бағзыда өткен бұрынғылардың көз­қар­асынша, «біліміне сай қылық жаса­майтын данышпанның сөзі алдамшы». Олар «толық адам» дәрежесіне жетпегендіктен, ізгілік, әділдік, даналық, білім, рух байлығына бөленбегендіктен, нені айтса да, ел жүрегі сөзге ұйып селк етпейді-ау, асыл қауым соңына ермейді-ау?! Егер де «Жұрт пайдасына таза жолмен тура бастайтын ер табылса – қазақ халқы соңына ерер еді» (Әлихан Бөкейхан).

Қазақтың әр баласы бір-біріне қарлығаштай қанатымен қамқоршы болса, адамдар арасындағы қарым-қатынас барынша көріктеніп, орта да, қоғам да берекелі істермен гүлденер еді.

 

Соңғы жаңалықтар

Су үнемдейтін қондырғы

Технология • Кеше