Әрине, қақпағын «пыш» еткізіп ашып, ыдысқа шүпілдетіп құйғанда көбігі басылып, бел ортасынан қалатын тәтті сусындардың адам денсаулығына зияны бірден білінбейді. Дәл содан бүгін-ертең ауыра қоймайсың. Тіпті «тағы ішші» дегендей аузыңды лезде қуратып тұрады. Бірақ тәтті сусындардың түбінде денсаулыққа зиян екенін түсінген адам су емес, у ішіп жүргендей әрі-сәрі болар еді. Қысқасы, дәл осы тәтті сусындардан біз тек басты байлығымыздан ғана емес, жиған-терген байлығымыздан да айырылып жатырмыз.
Дүниежүзілік банктің өкілі Кейт Мандевиль Қазақстанда қанты көп сусындарға салынатын салықтың өте төмен екенін айтады. Шетелдік сарапшы темекі, арақ, қанты көп сусындарға салықты 10 пайызға көтеру керек дейді. Тәтті сусындар, тіпті кәдімгі салқындатылған шай деп сатылып жатқан пластмасса құтыдағы сусынның өзі адамды тез семіртіп, қант диабеті, жүрек-қантамыр жүйесі, әртүрлі ісік ауруларына шалдықтырады. Сонда біз тәтті сусындардың саудасын жүргізіп, денсаулығымызды өз қолымызбен құртамыз және содан ауырып, денсаулығымызды түзеу үшін тағы ақша жұмсаймыз. Қазір Қазақстанда осы тәтті сусындардан түсіп жатқан салықтан гөрі, содан ауру тауып, емделу үшін жұмсалып жатқан ақшаның мөлшері көп. Яғни Қазақстан жыл сайын инфекциялық емес ауруларды емдеу үшін 2,3 триллион теңге жұмсайды. Бұл дегеніміз – ішкі жалпы өнімнің 4,5 пайызы. Дүниежүзілік банк Қазақстанда осы мәселе бойынша зерттеу жүргізіп, тәтті сусындарға салынған салықтың тым аз екенін, дәл осыдан ел қазынасы 182 миллиард теңге ұтылып жатқанын айтып отыр.
Әрине, әр адамның денсаулығы оның тұрмыс салтына байланысты. Дегенмен де тәтті сусындар тым көбейіп кеткелі бері елімізде дертке шалдығып, ем алған жандардың 57 пайызы инфекциялық емес аурулармен ауырған. Сондай-ақ дерт салдарынан қайтыс болған марқұмдардың 60 пайызы да осы инфекциялық емес аурулардың үлесінде. Денсаулық сақтау министрлігіне қарасты Қоғамдық денсаулық сақтау департаменті басшысының орынбасары Зәуре Ахметованың айтуына қарағанда, соңғы бес жылда елімізде жүрек-қан тамыр жүйесіне шалдыққандардың саны 16 пайызға, қатерлі ісікпен ауыратындардың саны 24 пайызға, ал қант диабетіне шалдыққандардың саны 31,1 пайызға көбейген. Дәл осы дұрыс тамақтанбаудың салдарынан ел тұрғындарының 33 пайызында артық салмақ пайда болған. Бұл 6 миллион адам деген сөз. Мектеп оқушыларының 50 пайызы газдалған тәтті сусындарды үнемі пайдаланады. Соның салдарынан 8-9 жастағы балалардың 20 пайызы, еліміздегі барлық балалардың 3,2 пайызы семіздік ауруына шалдыққан.
Осыған қарамастан елімізде тәтті сусындар шығаратын кәсіпорындар саны жыл сайын көбейіп келеді. Әлем елдері мұндай кәсіпорындарға салықты көбейтуді 2010 жылдан бастап соңғы бес жылда салықты еселеген елдердің саны 30-ға жетті. Мысалы, Ұлыбритания салықты көтерген жылы осы іспен айналысатын кәсіпорындар тәтті сусынның қантын 18 пайызға бірден азайтты. Енді алдағы үш жылда 30 пайызға дейін азайтпақ. Дүниежүзілік банктің өкілі Кейт Мандевиль тәтті сусын шығаратын кәсіпорындар салықтан жалтару үшін осындай қадамға баратынын айтады. Ал біздің кәсіпкерлер осындай қадамға бара ма? Еліміздегі Кірістер комитетіне қарасты әкімшіліктік акциздер басқармасының басшысы Дамир Нұрғалиевтің әңгімесінен түсінгеніміз, бұл өнімдерге салық салу мәселесін әлі де әбден сараптау қажет сияқты. Яғни тәтті сусындарға салықты көбейту биыл шешілмейді. Өйткені комитет биыл темекі өнімдеріне бақылауды күшейтумен айналысып жатыр екен. Яғни әзірге тәттіге қарайтын шамалары жоқ.
Тағы бір айтары, біздің елде сол тәтті сусындардың жарнамасы көп. Қоғамдық денсаулық сақтау орталығының бөлім меңгерушісі Насима Жүнісова елімізде балалар көретін телеарналардың өзінде сусындар жарнамасының 22 пайызға дейін үлесі бар екенін айтады.
Әрине, басқа-басқа, салықты көтеру оңай шаруа емес. Қит етсең, «Қысым көріп жатырмыз, бизнесімізге зиян келді», деп кәсіпкерлер де дүр ете қалатыны анық. Бұл өте кең таралған өнімдер болғандықтан қазірдің өзінде кәсіпорын басшылары тарапынан қарсылықтар болып жатыр. Өйткені сусын шығаратын кәсіпорындар бүгінде ірі компанияларға айналып кеткен. Оларды қолдаушылар да көп. Егер сол қолдаушылар болмаса осыдан бес-алты жыл бұрын салық өсіп те кетер ме еді? Сондықтан бұл мәселені Денсаулық сақтау министрлігінің жалғыз өзі шеше алмайды. Бұл жерде бірнеше министрлік жұмылып жұмыс істеуі керек. Өйткені бұл сусындардан адам денсаулығына келетін зиян тіптен орасан. Әрине бір зауыттың, кәсіпорынның тұсауы кесіліп, жұмысы жүріп кеткені – ел экономикасы үшін үлкен қуаныш. Бірақ кез келген істің астарында адам денсаулығы басты назарда тұруы тиіс. Шығарған өнімі қанша жерден қат болса да мұржасынан шыққан түтін төңірегіне зиян келтіріп жатса, экологтер бірден дабыл қағар еді. Бұл да тура сондай жағдай ғой. Ендеше, бұл істе кім дабыл қағуы керек? Бұл – ұлт денсаулығы үшін өзекті мәселе.
Жалпы алғанда, халықтың денсаулығын жақсарту бойынша 2020-2025 жылдарға арналған бағдарлама бойынша тәтті сусындар құрамындағы қанттың мөлшерін азайту туралы нақты тапсырмалар берілген. Осыдан кейін халық денсаулығын сақтау туралы кодекске де өзгертулер енгізіліп, темекі, қанты көп сусындарға салықты көбейту мәселесі тайға таңба басқандай жазылған. Енді бұл тапсырмалар жүзеге аса ма, жоқ әлде әңгіме күйінде қала ма? Бұл – ұлт денсаулығы үшін өзекті мәселе.
