Солтүсік Қазақстан облысының ежелгі бір пұшпағы – Қызылту ауданы, 1928 жылдың 17 қаңтарында құрылды. Бұрынғы Кішкенекөл, Шүмектікөл, Боқбасар секілді шағын-шағын көлшіктердің басында мөлдір суын шопылдатып, су астында асыр салған балығын қолмен аулап, ана-апаларымыз басында кір шайқап, алаша жуғанын көрген, бүгінде жетпіс қайдасың деп төбесіне көтеріліп бара жатқан біздердің қасиетті мекеніміз содан бері небір өзгерістерді бастан өткерді. Бүгінде аудан атауы Шоқан Уәлиханов болып өзгерген. Солтүстік және солтүстік шығысында Ресей Федерациясының Омбы облысымен, шығысында Павлодар, батысында Солтүстік Қазақстан облысының Ақжар, оңтүстік шығысында Ақмола облысының Еңбекшілдер ауданымен шектесіп жатыр. Көліктегілер төтелей дала жолымен бір жарым-екі сағатта Бурабайдың тура төбесінен шығады. Жалпы бұл мақала арқылы айтпағымыз, осындай аудандардың негізін қалап, жоқтан бар жасап, бүгінгі әлеуеті зор ел қатарына қосуда өзіндік ізі мен қолтаңбасы қалған аға ұрпақтың еңбегін жастар санасында жаңғырту. Ел де, қалың қара халқы да небір нәубетті бастан өткерді. Ірі байлар тәркіленіп, малы тартып алынды. Кедей-кепшікке тиген мал-мүлікті жақсылық нышаны деп қабылдады. Алайда, әпербақан саясаттың зардабынан асыра сілтеушілік орын алып, біразы «халық жауы» атанып жер аударылды.
Одан беріде шаруашылықты күйрете қиратқан зұлым соғыс зардабын қалпына келтіріп үлгермей жатып, ауыл-төбенің қарабарқын топырағына шынжыр табанды трактормен түрен тартылып тың игеру басталды. Осылай аудан халқы жанталаса тырмысып бір науқаннан біріне көшіп, соңғы онжылдықтарда ғана мамыражай тіршілік кешуде.
Міне, сол ауданның алғашқы қазығын қағып, жүздеген тұңғыштардың қатарындағы ерен еңбектің басы-қасында жүргендердің бірі, бүгінде елімен қайта қауышып отырған – Нұрмақ Жүніс.
Ұстаз болу – жүректің батырлығы. Ұстаз еңбегін жыл мезгілінің табиғаттағы ерекшелегімен ұқсатуға болады. Мұғалім, көктемдегі тіршілік секілді, шәкіртіне – жас тал тамырына нәр беріп, қуаттандырып, оны білім жолына жетектейді. Білім беру ісінде ұстаз қыстың ызғарына, небір борандарға төтеп беріп, жаздың шіліңгір ыстықтарына күйеді. Бірақ күз мезгілі келгенде еккен егіннен жемісін татып, қырманы алтын дәнге толғандай, арманы орындалып, төбесі көкке жетіп, балаша қуанады. Мақаланың басты кейіпкерінің өткен жолын саралай отырып, осылайша ой толғаймыз.
Шын мәнінде, ұстаздық қызметіне адалдығын Нұрмақ Жүніс білімімен ғана емес, жанкешті ерен тірлігімен де дәлелдеді. Ол қатардағы ұстаз ғана емес, басшы ретінде шалғайдағы Қызылтудың ен түбінде жатқан кезіндегі қазақы Шапай, Қайрат, Жасқайрат секілді елді мекендердегі қай мектептің де әр кірпіші мен тасын арқалап тасып, өз қолымен қалаған жан.
Жақсы ұстазға екі ғана нәрсе керек, оның бірі – терең білім болса, екіншісі – үлкен жүрек. Осының екеуі де бағамдай білсек, Нұрмақ Жүністің бойынан табылды.
Қызылту төңірегіндегі ұстаздардың ұстазы атанған Нұрмақтың атажұрты да, нағашылары да ел билігіне қатысқан, барын бөліскен әділ бай болған. Атажұрты Атбасар ауданының Қаратомар, Сәтпек ауылының тұрғындары бертінге дейін, оның атасы қазған құдығын, жайқалып жатқан жайлауын Жүніс атаның қонысы деп келді. Нұрмақ әкесінен небәрі он алты жасында айырылып ерте есейеді.
Жасынан зерек ол сұрқия заманда орыс патшасының жарлығымен Атбасарда орын алған жас балаларды қара жұмысқа жегуге әскерге алмақ болғандармен алысып, таяқ та жеді. Нұрмақ Жүнісұлы 1898 жылы Атбасар төңірегіндегі 16-шы (Қаратомар) ауылында дүниеге келген. Атбасар ревкомы Сабыр Шәріповтің бастауымен сауатсыздықты жоюға араласты. Атбасардағы оқытушылар курсын, одан соң Қызылжар педучилищесін, тағы да Көкшетаудағы педтехникум жанындағы кадрлар білімін жетілдіру курсын тәмамдайды.
1921 жылдан еңбек жолын бастаған Нұрмақ Жүніс осы Қызылту ауданында, оның орталығы Қулыкөлде орта мектепке директор болған. Ол Кішкенекөл орта мектебін халық мектебі дәрежесіне көтерді. Өмірінің соңына дейін ұстаз, мектеп директоры, аудандық оқу ағарту бөлімінің меңгерушісі болған. Атап айтсақ, 1933 жылы Кішкенекөл орта мектебінде мұғалім, 1939-1942 жылдары Жасқайрат ауылдық мектебінің директоры, 1942-1948 жылдары Қызылту аудандық оқу бөлімін басқарады. Ал 1948-1952 жылдары Шапайдағы Папанин, 1952-1955 жылдары Маленков, Ұялы ауылдық мектептерінің директоры қызметін атқарған. Білім ошағы жоқ кішкентай ауылдардың бәрінде тікелей араласуымен мектептерді ашып отыруы, аңыз іспеттес. Осы аймаққа есімі кеңінен танымал республикаға еңбек сіңірген мұғалім Сабыр Мәліков Нұрмақ Жүністің сүйеніші, тірегі бола білді.
Тәжірибелі, іскер маман ретінде оны білім алмақ түгілі, тізе бүгіп жайғасатын орны да жоқ, ат тұяғы баса бермейтін шалғайдағы ауылдарға жиі ауыстырып отырды. Ол кезде дүниенің бәрі қат, әр сом түгілі тиын үшін қатаң сұраныс бар, «былай тартсаң, арба сынады, былай тартсаң, өгіз өледі» дейтіннің заманында еңбек ету оңай болмады. Сөзіміз дәлелді болуы үшін осы орайда, Нұрмақ Жүністің астанада тұрып жатқан қызы Роза Нұрмаққызының әкесімен қатарласа елге қызмет еткен қайраткер анасы Мағрипа Мұхамбетәліқызы рухына бағыштаған «Сөнбейді жаққан шырағың» атты кітабынан үзінді келтірелік.
«...1948 жылы аудандық атқару комитетінің ұйғарымымен әкеміз Нұрмақты үшінші ауыл Шапайдағы Папанин мектебіне директор етіп жіберді. Мектеп жоқ. Оны салу үшін жаз бойы құрылыс материалдарын сырттан өзі басы-қасында жүріп тасумен болды. Нәр татпай аш құрсақ жүрсе де бар ойы мектептің құрылысын тезірек аяқтау. Соңынан көп ұзамай отбасымыз Сілеті өзенінің жағасындағы қора-қопсысы жапсарлас екі бөлмелі үйге көшіп келді. Таң қылаңдағаннан тұрып кететін әкені көрмейміз.
Не керек, күндіз-түні саз балшықты белшесінен кешіп, Арқаның суық желінің өтіне, жаңбырлатқан көктемнің өңменнен өтетін ызғарына бой бермей еткен еңбегі зая кетпей, бір қабатты мектеп сол жылы жаңа оқу жылына дайын болды. Қарбалас істегі әкем Нұрмақ тағы да Көкшетаудың Бұландысынан жетіспей қалған қосымша заттарды әкелуге кеткен...
Бірде даладан жүгіре кірген мектеп кілтшісі Құрман анам Мағрипаға бірдеңе деп сыбырлағаны сол еді, ол көзі шарасынан шыға тез киіне бастады. Кейін білдік, арғы жағаға түнделетіп жеткен жүргізуші тәуекелге бел буып, тура өзеннің ортасымен өтем дегенде мұз ойылып, көлік суға батып кете жаздаған. Кейін құтқарушы құрдастары, «Нұрекеңнің ажалы алыс екен» деп әзілдесетін.
Одан кейін де Ұялыдағы Маленков, Жасқайраттағы мектептердегідей бейнетті шаруа күтіп тұрды.
Осылайша әкем Нұрмақ жазғытұрым басталысымен мектеп салу «әуенімен» аяқ-қолы жерге тимей аудандық қаржы, оқу бөлімдерінің табалдырығын тоздырып, ашпаған есігі қалмады ғой деп ойлаймын. Үйден гөрі түзде жиі түнейтін. Бұланды, іргелес Омбыдан қарадүлей суық, қар аралас жаңбыр астында қалатынына қарамастан құрылыс заттарын жеткізетін әкем есіктен кіргенде үсті-басы малмандай су, тісі-тісіне тимей дірілдеп-қалшылдап келетін. Бала болсам да қатты жаным ашып аяйтын едім. Сол көріністер күні бүгінге дейін көз алдымда.
Соғыстың алдында да, сондай қиындықпен ауданның Қондыбай колхозында мектеп-интернат салғызғанын біреу білсе, біреу білмейтін болар.
Мұғалім қашан да саясаттың жауынгері ғой. Дүркіреп сардалаға түрен түскенде жан-жақтан жеткен сан алуан ұлт өкілдерін дымы жоқ Ұялы ауылында жайғастырып, ас-суын қамдау да сол кездегі партия ұйымының хатшысы Нұрмақ Жүніске жүктелді.
Көп ұзамай жанкешті еңбегінің зейнетінен гөрі бейнеті мол болған әкемнің науқасы меңдеп, біржолата төсек тартып жатып қалды.
Талай жылғы төгілген тер, жанын жеп жасаған іс, жүйкені жұқартар, шырмауықша шырмалған небір жағдайлар қойсын ба. Ақыры көп ұзамай аяулы әкемізден айырылдық. Мыңдаған шәкірттерінің алғысын арқалаған әке, алыстап ұзай берді...».
Өз заманында Нұрмақтың үйі өнер ордасы болды. Қызылтулық өнер саңлақтары ән-жырларымен қоса, «Едіге батыр», «Қыз Жібек», «Арқалық батыр», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» секілді сахналық қойылымдарды назарға ұсынып, халықты рухани сусындатты.
Нұрмақ Жүністің өзі де, зайыбы Мағрипа Мұхамбетәліқызы да керемет әнші, небір ұлттық саз аспаптардың құлағында ойнаған. Соғыстың алдында Мағрипа ана Қызылжар және Алматыда өткен ән байқауында алдыңғы жүлденің бірін жеңіп алып, елге сол кездері көптің қолы жете бермейтін патефонды саз табақшаларымен қоса құшақтап оралады. Тағы бірде Алматыда өткен Қазақстанның екінші съезіне делегат болып қатысып, қазақтың жыр алыбы абыз ақын Жамбыл Жабаевтың батасын алды.
Екінші дүниежүзілік соғыста бел шешпей ел аралап, майдан тылына азық-түлік жөнелтіп, арасында ән айтып қамкөңіл жандардың рухын көтеріп отырды. «Мағрипаның орындауындағы «Ақбөпе», «Сұржекей», «Қанатталды», «Аққұм» әнімен әсерленген қауым дуылдасып тарасатын» деп еске алады онымен қатарлас қызмет атқарған менің анам Бәтиқа Тұрсынғожина (Омарова).
Мағрипа ана әрі ұстаз, әрі аудандық партия комитетінің нұсқаушысы қызметтерін де атқарды. Ең бастысы, Мағрипа ана бір қолдың саласындай өмірге әкелген бес перзент есімі бүгінде елге ерекше таныс дер едік. Ұлын ұяға, қызын қияға қондырған әке мен ананың жолын қуған тұңғыш қызы, ұстаз Зекеннің өмірі ұзақ болмағанымен зайыбы құрметті ел азаматы Мұса Иманбаевпен тату-тәтті өмір сүрді.
Тағы бір ұлы, мамандығы энергетик Абылайханы Талдықорған облысы әкімінің орынбасары болып қызмет етіп жүргенде қайтыс болды.
Сәкені – Сәкен сері Жүнісов Қазақстанның халық жазушысы, ҚР Мемлекетік сыйлығының иегері, әдебиет зерттеушісі, драматург. Сәкен сері әлемі – бізді биік ойларға жетелейтін суреткердің ұлт биігіне көтерілген әлем. Жерлестерінің құрметімен осы Солтүстік Қазақстан облысыдағы Қызылту, бүгінгі Уәлиханов ауданындағы Мәдениет сарайы қазірде Сәкен сері атында тұр.
Ал Орал Нұрмақұлы Жүнісов белгілі кинорежиссер. Бүгінде Алматыда тұрады. 40-тан астам фильмдердің авторы, оның көбі халықтың этнографиялық салт-дәстүріне арналған.
Роза Нұрмаққызы Жүніс Астана қаласында тұрады. Ағасы өзін еркелете, «Сәкен серінің Розтайы» деген атына сай, оның мұраларын жинақтап, сақтап, барынша насихаттаушысы бола білді. Роза Жүністің де негізгі мамандығы ұстаз. Журналистер одағының мүшесі.
Міне, «Нұрмақ Жүніс кім болған?» деген сауалға жауап осы. Ұстаздың еңбегі жанды, оты өшкен жоқ, ұрпағы өрбіді, елі болса ер есімін жаңғыртты. Ғасырлар бойы өзінің кіндігінен тараған бала, немере, шөбере, немене... Оған қоса мыңдаған шәкіртінің дүрсілдеген жүрегінің түкпірінен оның есімі мәңгі өшпек емес.
Майра ШӨКЕН,
Қазақстанның құрметті журналисі
