Абай өлеңдерін әбден кемеліне келген шақта, 40 жастан бастап қана өз атынан жариялай бастаған. 40 жас – кемел кезең, «акме жас» саналады. Мұның да үлкен мәні бар. Абай оған дейін де өлең шығарып, халық арасында билік айтқан, шешендік ойларымен бөліскен. Бірақ осы араға дейін Абай көп ізденумен, білім жинаумен болған. Абай өз заманының зиялысы ретінде өзі өмір сүріп отырған қоғамдық ортаны тәрбиелеген. Оған дәлел Абайдың ақындық ордасының болуы, өнерлі жастарды жанына жинап, оларға бағыт беріп отыруы.
Зиялылыққа ұмтылу, зиялы болу бүгінгі заман жастары үшін мұратқа айналуы керек. Жастар саналы түрде маңайына білім мен биік адамгершіліктің жарығын шашу туралы ойлануы шарт.
Ал осы зиялылықты қоғамда қалыптастыратын кім? Кім кімді тәрбиелеу керек? Қоғам зиялы адамды тәрбиелеуі керек пе? Әлде қоғамды зиялы адам тәрбиелеуі қажет пе? Қазіргі білім жүйесі зиялылыққа тәрбиелей ала ма? Оқыған адамның бәрі бірдей зиялы болмай шығуы да заңдылық. Бұл ойды Абайдың ең озық шәкірті Шәкәрімнің «Сен ғылымға болсаң ынтық...» өлеңінде
Шын залымға берме ғылым,
Ол алар да оқ қылар.
Қаруым дер, кісі атып жер,
Ол ғылымды айла етер.
... Дүниені түзетуші,
Һәм бұзушы – бір ғылым.
Әрі залым, әрі ғалым,
Ел түбіне сол жетер, деп береді. Байқасақ, данышпан ақын ғылымды игерген адамдардың да ұжданы таза болмаса, елге зиян екенін айтқан. Бұл – ақиқат.
Жапон халқында Икигай философиясы деген ұғым бар. Икигай тұжырымы – адам өзін әлемнің бір бөлшегі ретінде санауы және өзіне белгіленген несібеге ризашылықпен қарауы. Икигай – жапон халқының адамның өмірге өзін арнау тұжырымдамасы болса, ұждан – қазақ халқының қаншама дәуірлерде қандай да бір қиындықтарға қарамай өзін сақтау, болашаққа жеткізудің түйіні. Ұлттық тәрбиені әлемге танытудың жолы.
Шәкәрімнің ұждан туралы айтқан танымдық тұжырымдамасы қазақ халқының ұзақ ғасырлар бойы қалыптасқан адамның таза, адал өмір сүруінің қағидасы. Ынсап, әділет, мейірім арқылы қазақ өз рухының қорғаныс функциясын қалыптастырған. Ұжданға біріккен ынсап, әділет, мейірім ұштағаны қазақ зиялы жасының өзегі болуы керек.
Зиялылықтың тағы бір өлшемі Абай айтқан Есті адам, Толық адам, Шыншыл адам ұғымдарымен астасып келеді. Олай болса, қоғамдық сананы рухани жағынан тәрбиелеу зиялы тұлғаның міндеті болады. Зиялы тұлға өз заманының рухани иммунитетін қалыптастырушы. Рухани иммунитеті мықты ел – сырттан келген қандай кесел болса да қорғана алатын ел. Ұлан-байтақ қазақ елінің қай жерін алсақ та киелі, қасиетті. Бірақ соның ішінде ұлттың ұйысуы мен ұлттық иммунитеттің қалыптасуының ортасы бар. Ол – есті қазақтың еңселі ордасы Семей қаласы. Алаш зиялылары өз отауларын тіккен мекенде Абай, Шәкәрім дүниеге келіп халықтың рухани қазынасын толықтырды, өз ілімдерін таратып отырды.
Тұңғыш ой мектебі де Абайдың айналасында құрылып, өзінің зиялылық нұрын шашты. Семей жерінде өтетін Абайдың 175 жылдық торқалы тойы әлем назарында. Той өткізу – көше мен ғимараттарды жөндеуде емес, жалпы алты Алашты біріктіретін рухани ренессанс болуы керек.
Абай өзінің 32-қара сөзінде: «..ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты болады. Сол мінез бұзылмасын! Көрсеқызарлықпен, жеңілдікпен, я біреудің орынсыз сөзіне, я бір кез келген қызыққа шайқалып қала берсең, мінездің беріктігі бұзылады. Онан соң оқып үйреніп те пайда жоқ. Қоярға орны жоқ болған соң, оларды қайда сақтайсың? Қылам дегенін қыларлық, тұрам дегенінде тұрарлық мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын! Бұл беріктік бір ақыл, ар үшін болсын!» дейді. Данышпанның айтып тұрған мінезі зиялы тұлға мінезі болу керек.
Құрметті зиялы деген кім? Бұл сұрақтың жауабы: Алаш зиялысы, Алаштың түпкөсемі Әлихан Бөкейханұлы дейміз. Ол өзінің жеке басына төніп тұрған қауіп-қатерді біле тұра халқы үшін, отаны үшін, елінің болашағы үшін ел ішінде болып, барлық ауыртпалықты теңдей бөлісіп көтерді. Міне, нағыз зиялы азаматтың мінезі осындай!
Қазақ елінің бүгінгі зор байлығы – Тәуелсіздік. Абай халқына ой тәуелсіздігін ұсынды. Абай өз шығармалары арқылы ойы азат, рухы еркін халқын болашаққа бастайтын жасампаз зиялы тұлғаның моделін жасады.
Қазақ халқының болашақты тәрбиелейтін зиялы жасын қалыптастырудың басты тетігі – Абайдың толық адамы мен Шәкәрімнің ұждан танымын игертуде.
Бүгінгі білім беру жүйесі өзінің ағартушылық миссиясының сапасын түсіріп алды. Еліміздегі көптеген қиыншылықтар білімі бар, бірақ ағартушылық сапасы төмен мамандардан. Сапалы оқыған адам – алдымен өз елінің ағартушысы. Адамзат басындағы барлық қиындықтарды ағартушылық қана жеңеді.
Мейір ЕСКЕНДІРОВ,
Шәкәрім университетінің ректоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор
