– Мен үшін Нұр-Сұлтан жаңа орта болды. Бірақ қарап жатпадым. Көптеген фестивальға қатысып, Қазақстанның Мексикадағы Елшілігінің арнайы шақыртуымен Мехико қаласында өз концертімді бердім. Аргентина, Бельгия, Германия, Түркия, Франция, Монако елдерінде өнер көрсеттім. Өткен жылдың соңында өзім үшін 54-ші жаңа ел – Канадаға бардым. Еліміздің Тәуелсіздік күніне орай Оттавада ұйымдастырылған кеште, АҚШ-тың Вашингтон қаласында өнер көрсеттім. Осы сапарым Димаш Құдайбергеннің Нью-Йоркте өткен концертіне ұштасып, өзім Ақтөбенің келіні болғаннан кейін, «қайным» деп қалжыңдасатын Димаштың концертін де тамашалап қайттым.
– Ақерке қобыз арқалап жүргеніңе де зырлап 25 жыл өте шығыпты...
– Айтпағыңызды түсіндім. Қазір өзім де жастарға қолдау көрсетіп жүрмін. Өйткені өзім өнерге келген кезде қолдау аз болды. Тек анамның рухани демеуін сезінгенім болмаса, көмектесетін адамдар жоқтың қасы болғандықтан, жастарды өзіммен бірге жетелеп жүруге тырысамын.
Консерваторияда дәріс берген жылдары бірнеше шәкірт тәрбиеледім. Ақмарал Наурызова, Гүлім Өмірғали, Мөлдір Тұрсынбаевалар өнерімді жалғап келеді. Менің шетелдік шәкіртім бар. Ол – америкалық Мэган Ренчер. Осыдан 10 жыл бұрын арнайы келіп, қылқобызда күй тартуды үйреніп, жергілікті телеарналарға сұхбат беріп, алғысын айтқан болатын. Ол тек қылқобызды ғана емес, қазақ тілін меңгеріп, бүгінгі таңда АҚШ-тың жоғарғы оқу орындарының бірінде дәріс беріп, қылқобызды кеңінен насихаттап жүр.
– Биылғы жыл өнерің үшін жақсы басталған сыңайлы? Гастрольдік сапарлар да аз болмайтын секілді?
– Соңғы уақыттағы үлкен жаңалығым – «Менің әлемім» атты бейнебаяным. Ал интернеттегі пікірлерге қарап отырсам 98 пайызы оны сапалы десе, 2 пайызы түсінбегенін жазыпты. Бейнебаянның авторы – Самат Рыспанбетов, режиссері – кіші Валерий Задорновский. Бұл туындыда заманауи стильге сүйенген Шығыстың футуристік көңіл күйі бар. Қыл ішектен төгілген саздан ғажайып сәулелер тарай келе, көк сәуледен ұл, қызыл сәуледен қыз бала пайда болады. Уақыт өте келе екеуі біте қайнасып, бөлек түске айналып, ғайып болады. Бұл қылқобыздан төгілген саздан туған қиял. Бұл – менің әлемім!
«Қазақконцерт» мемлекеттік концерттік ұйымының солисі болғаннан кейін мәдени шараларға белсенді қатысу керек. Бізде көптеген бөлімдер бар. Соның бірі – «Халық қазынасы» деп аталады. Осы жыл бөлімнің жетекшісі Ерлан Рысқалидың ұсынысымен Мұқағалиға арналған концертпен басталды. Әр айды қазақ халқының Біржан сал, Ақан сері сынды ұлы тұлғаларына арнаймыз. Биыл Абай Құнанбайұлының 175 жылдығына орай Шығыс Қазақстан облысына аттанғалы отырмыз.
Меніңше, «Қазақконцерттің» жаңа бір дәуірі басталған сияқты. Қазір ұлттық аспаптарда ойналатын туындыларымыз жаңғырып, жаңа тынысы ашылған сияқты. Залға халық лық толып, концерттерге билет болмай қалады. Бұл қуантарлық жағдай.
– Дәстүрлі өнердің төл баласы болсаң да, эстрадалық бағытты ұстанатының байқалады?
– Ұлттық өнердің тыңдармандарын көбейту үшін осындай әрекеттерге барып жүрміз... Бұл туралы мен бөлек әрі ұзақ әңгімелеген болар едім.
– Қолыңдағы киелі аспаптың тылсым қасиеті таңқалдырған оқиғалар болған шығар?
– Әрине болды. Қобыз әу баста көненің музыкалық аспабы емес, бақсының атрибуты ретінде дүниеге келгенін білесіз. Бақсылар не істейді? Түрлі қасиеттерге ие қобыздың киесімен шамандық ритуалдар жасайды, бөгде әлеммен байланысқа түседі. Одан кейін жеті атасы бақсы болған Ықылас күйші қобызды сол бақсының қолынан жұлып алып халыққа тапсырды.
Бұл аспаптың ерекшелігі – үні, сыртқы көрінісі. Екі шегінің өзінде 50-60 қыл бар, солар бір-біріне үйкелгенде бір сиқырлы дыбыс шығады. Ал ол адамның жүйкесіне әсер етеді. Оның да өз сарындары бар. Павлодар қаласында Д.Мұкышева «Қобыз» деп аталатын ақпараттық психологиялық көмек көрсету орталығы ашылған. Ол орталықта жүйке ауруларына шалдыққан адамдарды қобыздың сазымен емдейді.
Бұрын концерттік сапарларға апталап пойызбен шыққан кездеріміз де болды. Қылқобыздың қасиетіне сенемін. Оған дәлел – аспапты соншалықты меңгергенім бе, күйді ойнап отырып, кей кездері тұла бойым балбырап, терең ұйқыға кетіп, қайта оянғанымда әуенімді аяқтап жатамын.
Бірде Литваға пойызбен жолға шыққанымда қасыма бір жолаушы орналасты. Жігіттің жүйке ауруы бар екен. Менің музыкант екенімді көріп, қолымдағы аспабыма қарап «қобыздың үнін естігім келеді», деп өтініш білдірді. Көне күйді тарта бастағанымда әлгі адам қалтырап, дірілдеп, көзінен жас ақты. Одан соң басқа бір әлемге кіріп кеткендей селкілдей бастады. Күй аяқталғанда терең демалып: «Уһ, жеңілдендім-ау, жеңілдендім», деп басқа күйге енгенін көрдім. Сол кезден бастап қобыздың қасиетіне сенетін болдым.
Қобыздың үні өзіме де әсер етеді. Бір қызық жайтты айтайын. Мен туралы Ерлан Әбдірұлы «Қобыз ойнап отырып, ұйықтап кетемін» деген мақала жазған. Мұның мағынасы мынадай, қобыз ойнап отырып, сарынның әсерімен трансқа түсемін. Оянып кетсем, күй аяқталып жатады. Осы аралықта не болғанын біле алмаймын. Қолым өзі жүре береді. Басын бастаймын, ортасында ұйықтағандай басқа әлемге кіріп кетемін. Мұны ұйықтау деп түсінбеу керек, бұл жағдайды сөзбен айтып жеткізуге болмайды. Егер 2 сағаттан астам қобыздың әуенін үздіксіз тыңдасаңыз, сіз де ұйықтап кетесіз.
– Қобыз тірі зат па? Ол өзінің қасиетін, мінезін көрсете ала ма?
– Иә. Мен қобызыммен сөйлесемін. Оның жынысы да бар сияқты. Менің қобызым құлын мүшесі бұзылмаған қыз сияқты елестейді. Кейде бір адамдарды ренжіткендей болсам, сол күні ол ырқыма көнбей, ойнай алмай қалатын кездер болады. Өте құбылмалы аспап. Қобыз менің уайымымды, қобалжығанымды да сезеді. Ол қобыздың дыбысынан да шығады.
Кішкентай кезімде әке-шешеммен бірге бір үйге бардым. Анам қобыз тартшы деп сұраған соң, бір күйді тартып берейін десем, шықпайды. Қобыз сөйлемейді. Сосын: «Анашым, мен қобыз тарта алмай отырмын. Бұл үйде бірдеңе болды ма?», деп сұраппын. Сөйтсем сол үйде бір кісі қайтыс болып, енді қырқын берген екен. Сондықтан да мінезі бар, қырсық аспап деп те қабылдаймын.
Мысалы, домбыра жасайтындар бір-бірінен айнытпай жасай береді. Ал қобызды ешқашан басқа қобыздан айнытпай жасай алмайсың. Өйткені, ол біртұтас ағаштан жасалады. Ол ағаш ұзын, қысқарақ, жұмыр, сарғыш, қара болуы мүмкін, міндетті түрде өзгешелегі болады.
– Қобызыңмен әлемді аралатып, жетелеп жүрген бір тылсым бар деп ойлайсың ба?
– Мүмкін, әбден мүмкін. Мен қобызды қолыма алғалы бері Аллаға шүкір деп айтайын, ойлағаным болып жатады. Кейде телеарнадан бір елді көріп қызығып қалсам, араға көп уақыт салмай-ақ, міндетті түрде сол елден табыламын. Ойлағаным да осы қобыздың арқасында орындалып келеді. Өзіңіз ойлаңызшы, қобызыммен 54 мемлекетті және оның ішінде қаншама қаланы араласам, мұның бәрі тектен-тек емес. Мүмкін соншалықты қобызымды сүйгенімнен де болар. Өмірімде қиыншылық пен кедергілер көрген кезімде де қобызым жебеді. Бір қызығы, үйде мүлде қобыз ойнамаймын.
– Қобызшылық қонатын қасиет пе әлде оны жанкештілікпен де меңгеріп алуға бола ма?
– Екеуі де бар. Біреулерге дариды, енді біреулерде мүлде музыкалық дарын болмаса да еңбекпен де келуі ғажап емес. Қобызға ұнасаң өзі алып шығатын сияқты көрінеді. Қобыз туралы аңыздар көп, соған сенемін.
– Қорқыт бабамыздың, Ықылас атамыздың мазарына жолың түсті ме?
– Біз Қорқыт бабамыз Қызылорда жерінде жатыр деп есептейміз. Бардым да, бірақ әлемнің түкпір түкпірінде Қорқыттың көрі бар. Түркия барсаңыз да, Әзербайжанға, яғни түркі елдеріне барсаңыз: «Қорқыт бабаның мазарына барасың ба?», деп сұрайды.
Қарап отырсақ, қырғыздың қыл-қияғы, әзербайжанның кабак кеманчасы, дағыстан мен армяндардың кямани, түркмендерде, моңғолдарда бызанчи, хучир, моринхур, түрік ағайындардың қара деніз кеманчасы, қытайдың арху, өзбек, тәжік, ұйғырларда гиджак, нанайлықтарда дучэкэ, грузиндерде чунури, осетиндерде хъисын, фандыр – осының бәрі де қобыз...
– Әңгімеңе рахмет.
Әңгімелескен
Айнаш ЕСАЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
