«Ел бұзылса, құрады шайтан өрмек...»

Данышпан сонда да айта­рынан қайтқан жоқ. «Қайтсем, халқым­ның бойындағы қыңыр м­інезді, жал­қаулығын, арамдығын, өсек­құмар­лығын, бекерден-бекер мал шашатын шайпау әдетін, маңғаз мақтанқорлығын, сарыжамбас жатыпішерлігін бойларынан сылып тастаймын» деп жанталасты. Сонда түзелген қазақ қайда? Ғұламаның ғибратты өсиеттерін құп көріп, дұрыс, таза жолға түскені қайда?

Жамандар қыла алмай жүр адал еңбек,

Ұрлық, қулық қылдым деп қағар көлбек.

Арамдықтан жамандық көрмей қалмас,

Мың күн сынбас, бір күні сынар шөлмек, – деп аһ ұрды ары тыныш таптырмаған ақын.

Иә, шөлмек мың күнде емес, бір-ақ күнде сынып, жайрап қал­мақ. Біздің сырты бүтін, іші түтін кейбір шенеуніктеріміз бы­лай­ғы жұртқа сырбаз, сал­мақ­ты көрінуге тырысып баққанымен, қалтарыстағы қойыртпақтары ақтарылып қалып, ел-жұртқа масқара болып жатыр. Осылай бетпер­десі сыпырылып, өзде­рінің шынайы өмірдегі шын­ды­ғын әйгілеп, бір-ақ күнде қасық­тап жинаған абыройларын ше­лек­­теп төгіп алады.

Сөзуарлығымыз ұстап кетіп немесе әлде­кімге қыр көрсеткіміз кеп қыжыртып отыр­­ғанымыз жоқ. Абай атаға сүйеніп сөз сабақ­­тағанда санаға салмақ тү­сір­ген сора­қы­лықтар көзге ша­лын­­ған соң шара­сыз­дықтан шырылдап отырған жай бар. Енді сөзі­міз шындықтан шығандап кетпеу үшін әңгімемізге тұздық іздеп көрелік.

Күні кеше Ұлттық қауіпсіздік комитеті Жоғарғы соттың Ішкі қа­уіп­сіздік бөлімімен бір­ле­сіп, Түркістан облыстық соты­ның қыл­мыс­тық істер жөнін­дегі апелляциялық сот алқа­сы­ судьясының сыбайлас жемқорлық әрекетінің жолын кесті. Бұл жөнінде ҰҚК ресми өкілі Аркен Әбдіғани мәлімдеді. Күдік­ті сотталушының жазасын же­ңіл­детуге көмектескені үшін елеулі мөлшерде пара алған. Бү­гінде оның үстінен Қыл­мыс­тық кодексінің 366-бабы 2-бөлімі бойынша сотқа дейінгі тергеу амалдары жүргізілуде.

Былтырғы 11 желтоқсан күні Сарыағаш ауданындағы мамандандырылған әкімшілік сотының судьясы көші-қон заңнамасын өрес­кел бұзып, шетел азаматтарына жағдай жа­са­ғаны әшкереленді.

Алматы қаласында аудандық соттың төрағасына қатысты іс қозғалғаны белгілі болып отыр.

Халықтың соңғы үміті сот деген тұжырым қалыптасқан. Ал сол соңғы үміттің жалғанар жері былғанышты болса шағымданушылар, жәбір-жапа көрушілер енді кімге барады? Мұндайда дана қазақ «Ет сасыса тұз себесіз, тұз сасыса не себесіз?» деп түңілмей ме? Расында, бұл түңілетін-ақ жағдай.

Түңілдіретін, толғандыратын, тітіркенді­­ре­тін түйткілдер тасқындай түсуде. Айта­­лық адам жанының арашашысы деп ардақ­тап, Алладан кейінгі құтқарушымыз деп сеніп жүрген ақ желеңді «абзалдарымыз» өміріңізді саудаға салса, кімнен үміт күт­кен­­дейсіз? Шымкент қаласындағы №1 кли­ни­ка­лық ауруханасының бас дәрігері мақтаулы-ақ жан еді. «Алтын қолды дәрігер» атанып жүрген бұл азамат халық­аралық қылмыстық топқа қосылып, адам­дар­дың бүйрек, бауырын алмастырып келген деген күдікке ілікті. Бұл жөнінде Ішкі істер министрлігінің департамент бастығы Санжар Әділов хабарлады. Ал Шымкенттегі бала­лар ауруханасының бұрынғы бас дәрі­ге­рі мемлекет қаржысын (20 миллион) жым­қырды деген айыппен үйқамақта отыр.

Кешегі Кеңес өкіметі тұсында «милиция – қорғаным» деп ұрандатушы едік. Бүгінде тіліміз күрмеліп тұр. Мәселен, осыдан бірер жыл бұрын Түлкі­бас аудандық ішкі істер бөлімі бас­ты­­­ғының тергеу жөніндегі орынбасары ауыз­бастырыққа 200 мың теңге алып жат­қа­ны үстінде қолға түсіп, оқасына дақ түсіріп алды. Осы іспен сыбайлас учаскелік инс­пектор қашып кеткен. Ал Шымкент қала­сын­да­ғы Қаратау аудандық ішкі істер бөлімінің үш бірдей капитаны есірткі бизнесімен айналысып жүрген қылмыскерді құрықтап, оны жауап­кершіліктен құтқарып жіберу үшін 5 мың АҚШ долларын сұраған.

Әскерилердің де құлқыны жаман болмай тұр. Қарама­ғын­­да­ғы қызметкерлердің лауазымын өсіріп, қам­қор­лық жасап отыруы үшін елеу­лі көлемде пара алу фактілері баршылық. Ақтөбе облыс­ында әскери-техникалық мектепке курсанттар қабылдауда көз қысты, бармақ бастыға барғаны үшін күдікке ілінгендер бар. Әскери прокурор Мейіржан Қа­шым­жанов осы мектептің үш қызметкері бұ­дан бұрынырақ істі болғанын айтып отыр. Жем­сауы жыбырлап тұратын жебірлер ара­сында әкімдердің, басқа да лауазым иеле­рінің жиі кездесетіні ойландырмай қой­май­ды.

Былтыр Атырау облысы әкімінің орынбасарына қатысты шу шықты. Ол мектеп асханаларына жет­кі­зіл­уі тиіс жиһаздарды саудаға салған. Осы жиһаздарға 34 миллион теңге қарал­ған екен. Соның 5 миллион теңгесіне орын­басардың көзі түскен. 2016-2019 жыл­дар­ға арналған білім мен ғылымды дамыту мемлекеттік бағдарламасына бөлінген қара­жаттан 10 миллион теңгені жымқырған білім басқармасының басшысы мен оның орынбасары ұсталғаннан кейін орынбасар ханым өз еркімен қызметінен кетіп еді. Жуырда 2 жылға шартты түрде сотталды.

Былтырғы қазан айында Жетісай ауда­нында ауылдық округ әкімі үй құрылысына жер телімін бергені үшін 500 мың теңге аламын деп құрықталды. Таяуда Шығыс Қазақстан облысында агроөнеркәсіптік кешенді табысты етеміз деген шенеуніктер 35 миллион теңге парамен ұстал­ды. Олар мол қаражатты сүт арасына жасырған. Флягтан сарылдап төгілген сүт ара­сынан оралған бума-бума теңге түскенде таңырқамаған пенде қалмады.

Былтыр Түркістан облысы бойынша сыбай­лас жемқорлық фактілерімен 73 адам ұсталған. Оның 15-і жымқыру, біреуі қыз­ме­тін асыра пайдалану, 57-сі парақорлық дерегі ретінде тіркелген. Осы сияқты мысалдарды тізе беруге қалам ұшы да шыдамай бара жатқандықтан, осы жерден үзуге тура келеді.

2019 жылдың 20 мамырында Қазақстан Рес­пуб­ли­касының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың төрағалығымен сыбайлас жем­­қорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелері жөнін­де кеңес өткені белгілі. Осы кеңесте Президент:

– Жыл сайын Қазақстанда орташа есеппен екі мыңнан астам сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмыстық іс тіркеледі. Мыңнан астам адам жауапқа тартылады. Бұл – батпандап кіріп, мысқылдап шығатын кесел. Осы ауруды шұғыл түрде емдемесек, ертең кеш болуы мүмкін, – деп жебірлер мен жегіштердің жолын кесу жөнінде бірқатар тапсырма берді.

Қоғам дертіне айналған бұл кеселдің жолын кесу оңай болмай тұр. Қазір оған қарсы шаралардың бірі ретінде жемқорлық жайлы хабарлаған адамдарды ынталандыру шаралары көзделіп отыр. Мәселен, сіз біреудің сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекетін бай­қасаңыз және оның ұсталуына көмек берсеңіз, соттың айыптау қорытындысынан соң сыйақы ретінде пара сомасының 10 па­йызын аласыз.

Сыбайлас жемқорлықпен күрестің бір жолы ретінде шенеуніктерді түрме ты­ны­­сымен таныстыру басталып та кетті. Мұндай шаралар Шымкент және Нұр-Сұлтан қалаларында көрініс тапты. Десек те, түрменің тыныс-тіршілігімен таныс­қан­дар­дың ішкі тыйымы қаншалықты нәтижелі болатыны алдағы күндердің еншісінде. Еліміздің экономикалық және қоғамдық ахуалына жемқорлық көп мөлшерде залалын тигізеді. Сондықтан онымен күрестің бұдан да басқа тиімді, ықпалды жолдарын қарастыруымыз керек-ақ.

Жебірлердің күздің күні ағаштардан құ­ла­ған жапырақтай тым көбейіп кетуін оларға қолданылатын жазаның тым осал­ды­ғы­нан көретіндер де бар. Мысалы, Мәжіліс алдында сөз алған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі төрағасының орын­басары Олжас Бектенов жемқорлыққа қол­данатын жазаның жеңіл екенін айтып, дабыл қақты. Олар түрлі жолдармен жазаларын мерзімінен бұрын өтеп шығады. Екіншіден, алған парасының елу еселенген көлемінде айып төлеп, түрме табалдырығын аттамай-ақ тайраңдап шыға келеді. Осыдан барып жемесе, жұтқыншақтары жыбырлап тұратындар: «Е, ұстап алса, құтылудың жолы оңай екен ғой» – деп арқаны кеңге салады. Мемлекеттік қызметке қайта орала алмаса, жымқырғандарының бір бөлігіне бизнес ашып алады.

Біздің елде парақорлармен пәрменді күрес жалғасып келеді. Бұл жөнінде тиісті заңдар да қабылданды. Бірақ Президент Қасым-Жомарт Тоқаев атап көрсеткендей, жең ұшынан жалғасатындар көбеймесе, азаймай отыр. Шенділердің алдына мәселесін шештіріп алу үшін баратындар көп.

Әлемде сыбайлас жемқорлықпен кү­ре­судің бірнеше жолдары бар. Мәселен, Грузияда шенеуніктердің санын 3 есеге азайта отырып, жалақысын 3 есеге көбейткен. Ал Сингапур билеушілері 1952 жылдан бері сыбайлас жемқорлық жағдайларын тергеу бюросы арқылы жұмыс істеп келеді. Бюро мемлекеттік шенеуніктер арасындағы жемқорлыққа қатысты жағдайларды тексе­ріп, тиісті органдарға қажетті шараларды қолдану үшін хабарлап отырады. Қытай мемлекеті парадан бас тарту бойынша «тай-цзи» сабақтарын енгізген.

Әрине әр елдің салты басқа. Бәлкім, олардың тәжірибелері бізде оң жамбасқа келе қоймайтын да шығар. Ең бастысы, сананың тазалығында. Сана тазармай, қоғам тазармайды. Сондықтан сыбайлас жемқорлықтың зияны мен зардабы туралы отбасыдан бастап мемлекеттік қызметкерлерге дейін саналарына сіңдіре сабақ өту керек шығар.

Тағы да данышпан Абайға жүгінуге тура келеді. Тыңдайық.

Ел бұзылса, құрады шайтан өрмек,

Періште төменшіктеп, қайғы жемек.

Өзімнің иттігімнен болды демей,

Жеңді ғой деп шайтанға болар көмек.

«Өзімнің иттігімнен болды» деп бармақ тістейтін ұяты барлар көбейгенде ғана жұлындағы жегіқұрт жұлынып түспек. Ар, намыс, ұят ұялаған жер қашанда асылзат күйінде таза тұрмақ. Ендеше, бізге ар сабағы, намыс сабағы, ұят сабағы керек-ақ. Бұл сабақтарды ешбір дана, ұлағатты ұстаз адамдардың кеудесіне күштеп ендіре алмайды. Әр адам өзіне өзі ұстаз бола білгенде, жүрегін таза ұстағанда ғана ұят оянады. Ендеше, әр кеудеде шындық шамы, намыс оты сөнбесін деп тілейік.

Сабырбек ОЛЖАБАЙ