Елінің бағына туған ерен тұлға

Елбасы биігі

 Әкім ТАРАЗИ,

жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты

Адамды шыққан тауына қарап бағалау керек. Ол қайда көз салды, қайда ұмтылды, сол көздеген биігіне жету үшін не істеді, қалай жетті, жете алмаса, не тұсау болды, жете алса, қандай жанкештілікпен жетті, міне, осының бәрі адамның табиғаты, мінезі, азаматтығы, рухының күрескерлігі, ерік-жігері мен қажыр-қайратынан хабар беріп тұрады. Оның кім екенін көрсетеді. Өйткені биік тауға шыға алған адам ғана шалғайды көреді, ой көкжиегі кеңиді, алысқа көз салады.

Асқақ армандар, биік мұраттарға бой ұрады. Ал төбе-төмпешікке шыққан адам тұмсығының астындағысын ғана аңғарады. Аласа ойлармен, кішкентай мақсаттармен күн кешеді. Себебі ол әуел баста биікке ұмтылмаған. Қой торы күйбеңді, қоңыр тіршілікті місе тұтқан. Шыңға ұмтылғандар, шықпай қоймайды: олар тәуекелшіл, табанды, өжет келеді. Сол мінез тағдыршешті кезеңдерде шұғыл шешім шығаруға, мұраты үшін жанталаса күресуге, діттеген мақсатына жетпей тынбауға алып келеді.

Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі отыз жылының саяси, әлеуметтік, мәдени тарихына көз салғанда, біздің қоғамға генератор болған осы тұлғалық мінез екенін аңдаймыз. Бұл мінез Нұрсұлтан Назарбаевта болды. Ол өзі ұмтылған биікке бәрімізді ұмтылдырды. Қоғамды, ұрпақты алға сүйреді. Бірден үлкен мақсаттар қойып, соған жұмыс істеді. Оны Қазақстан халқына жасаған Жолдауларынан көрдік. Әр Жолдауы Елбасы салған жолды айқындай түсті, оның мұраттарын айшықтай түсті. Ол көрген шалғайды кейде біз көре алмаған кездер де аз болған жоқ. Ол байқаған жайттарды дер уақытында байқай алмаған сәттеріміз де болды. Бірақ, осының бәріне қарамастан шын көшбасшылық қасиет өз биігін бағындырды. Сол биік – бүгінгі тәуелсіз еліміздің шыққан биігі.

Біз осы биіктен қарағанда нені көреміз? Күрделі әлемді, күн сайын құбылған дүниені, осы қым-қуыт, қайшыласқан әлемдегі саяси, экономикалық жағдайдың ортасында, жаһанданумен бетпе-бет келе отырып өз жолын табуға, өз бет-бейнесін жасауға, өз үлгісін қалыптастыруға, ұлттық кескін-келбетін, рухани моделін сақтап қалуға ұмтылған жас мемлекетіміздің жанкешті күресін, сол күрестің басындағы Елбасы тұлғасын көреміз.

Бұл күрестің мемлекет пен ұлт тарихындағы, қоғам және жеке адам өміріндегі үлесін, орнын келер ұрпақ айта жатар. Ал біз осы күресті, осы тарихты бірге өткердік. Тәуелсіз қазақ елінің жаңа дәуірін бірге аштық. Әрқайсымыз өз саламыз арқылы жас мемлекеттің іргетасын қалауға атсалыстық. Бұл біздің мойнымыздағы жауапкершілік әрі міндетіміз болды.

Нұрсұлтан Әбішұлы мәдениет пен өнер саласына ерекше қамқорлық көрсетті. Осы саланың өкілі ретінде оны айтпай кетуге, аттап өтуге болмайды. «Мәдени мұра», «Рухани жаңғыру» секілді аса ауқымды бағдарламалар еліміздің мәдени өмірін түбегейлі өзгертті. Сан салалы, алуан соқпақты жобалар жаңа серпін берді, ел руханиятын түлетті. Сананы өзгертті, сапаны көтерді. Мұның жемісін біз ғана емес, әсіресе келер заманның ұрпағы да көреді.

Былтыр, дәл осы күні Нұрсұлтан Назарбаев Президент ретінде өзінің өкілеттілігін тоқтатты. Тұтқиылдан соғып, төтеннен қабылданған тосын шешімдей көрінгенімен, жүз өлшеп, бір кескен, мың түйіп, бір тарқатқан шешім екенін түсіндік. Бұл күн де тарихқа айналды.

Елбасы Қасым-Жомарт Тоқаевтың кандидатурасын ұсынуы халықтың ойынан шықты. Қасым-Жомарт Тоқаев Елбасымен бірге  тәуелсіздігіміздің қалыптасуына күш-жігерін салған  көрнекті саясаткер. Өзім ерекше сыйлайтын азаматтарымыздың бірі.

Биыл жыл тәуір басталған еді. Әл-Фарабидің 1150 жылдығы, Абайдың 175 жылдығын атап өтіп жатырмыз. Алайда, әлемдегі алуан түрлі жағдай бізді де айналып өтпейді. Соны бірге өткереміз, қиындықты бірге еңсереміз. Халық болып қандай жағдайға да қам қыламыз. Ел аман, жұрт тыныш болсын.

Қазақстанның жолы болды

 Олжас СҮЛЕЙМЕНОВ,

ақын, Қазақстанның Еңбек Ері

Мен Нұрсұлтан Назарбаевпен жарты ғасырдан көп уақыт бойы та­ныспын. Осы жылдар ішінде бір-бі­рімізді жақсы таныдық деп үміт­тенемін.

Қайталап айтамын, Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев­тың тұсында жүзеге асырыл­­ған реформаларға қолдау білдірдім.

90-жылдардың ортасында менің тарапымнан өткір қарсылықтар мен пікір қайшылықтары болғанын да айтуға тиіспін.

Мен саясатта жаңа тұлға емеспін. Өткен ғасырдың 70-жылдарының ба­сынан 80-жылдарының соңына дейін Азия және Африка елдерімен байланыс бойынша Кеңестік комитет төрағасының орынбасары болдым. КСРО осы комитет арқылы ұлт­-азаттық қозғалыстарға дем бе­ріп, көмектесетін. Көмек нақты – қар­жылай, қарумен және басқа­дай түрде. Жоғарыда аталған конти­нент­тердің елуден астам елінде болдым, ұлт-азат­тық қозғалыстардың бас­шы­лары­мен араластым, кейінірек олар­дың бірқатары жаңадан пайда болған мемлекеттердің басшылары болды.

Ангола, Мозамбик, Намибия, Оңтүстік Африка, Родезия (Зимбабве) сияқты елдердің тәуелсіздікке қол жеткен кезеңінің алғашқы апталарына, алғашқы айларына куә болдым. Араға жылдар салып қайта келгенде тәуелсіздіктің қорытындысын да көрдім. Азаматтық соғыс, президенттік орынтақ үшін тайпааралық тартыстар, ұзаққа созылған аштық. Жергілікті патшасымақтардың мәдениетсіз саясаты «демократия», «бостандық», «тәу­елсіздік» деп аталатын, ұран бо­луға лайық ұғымдарды жоққа шығар­ды. Мен бұл арада деколонизация идея­сын қоса айтуға да жүрексініп тұрмын.

1990 жылдардың бас кезіндегі тәуелсіздік, демократия ұғымы ТМД кеңістігіндегі елдерде жеңіл сынақтан өткен жоқ. Қазір де оңай емес. Жалпы, мемлекеттердің тарихында тәуелсіздігін жариялаудан оны сақтап қалу, баянды ету қиын. Бүгін менде бірсыпыра жайттарды салыс­тыра қарауға мүмкіндік бар. Әрбір қоғамның және саяси эли­та­лардың тарихи реформаларға да­йын­дығы туралы тұжырым жасауға да болады. Мұны кейінге қалдырмай қазір де жасауға болар еді. Бірақ оған біздің қоғам дайын емес сияқты. Біржақты пікірлер ешкімге қызық емес. Жақын болашақта, алдағы жиырма жылдықтарда «Қазақстан Республикасының алғашқы Президенттен, ал Назарбаевтың – қазақтай халықтан жо­лы болды» деп батыл айта алатын болашақ тәуелсіз сарапшыны мен жақсы түсінемін. Қазір ондай пікір­лерге назар аудармайды. Ал бола­шақта назар аударатынына мен сенемін.

Жаңа заманның жасампаз тарихын жасады

 Мырзатай ЖОЛДАСБЕКОВ,

Мемлекет және қоғам қайраткері

Қазақ халқының ұзына бой­ғы тарихында талай хандар, билер, көсем­дер, шешендер, батырлар мен ақындар­дың өткенін жақсы білеміз. Менің ұғымымда қазақ тарихында Нұрсұлтан Назарбаевтай тұлға болған жоқ. Неге? Өйткені ол қазақтың сан мың жыл бойғы арманына жеткізді. Тәуелсіз мемлекет орнатты. Оны баян­ды етті. Әлемге танытты және мо­йындатты. Сөйтіп Көк байрағымызды желбіретті. Жаңа заманның жасампаз тарихын қалыптастырды.

Дәуірге татитын үлкен құбылыс жасады. Елорда салды. Ақорда тұрғызды. Ақорда – тарихымызда бірінші рет болып отырған оқиға. Адамзат тарихында тұңғыш рет дәстүрлі діндер басшыларының басын қосты. Елін Еуропаның төріне шығарды. Ислам конференциясын өткізді. Билік еткен жылдары бейбітшілік, ынтымақ, бірлікті ұлттық мемлекет саясатының туы етіп көтерді. Ешбір мемлекетте жоқ ынтымақ пен бірліктің тамаша үлгісіне айналған Қазақстан халқы Ассамблеясын құрды.

Тәуелсіздіктің алғашқы елең-алаң жылдарында, қым-қиғаш қиындықтар мен қайшылықтарға толы уақыттарда Елбасының жанында болдым. Яғни Елбасының ұйқысыз түндерінің, мазасыз күндерінің куәсі болған жандардың бірімін. Бұл кісі ұлтымыздың дәс­түрі­не сай үлкенді сыйлай біледі. Был­тыр­ғы жылдың 11 қаңтарында Елбасы маған телефон соқты. Әдеттегі­дей хал-жағдайымды сұра­ды. Аз-кем әңгі­меден кейін «Қолың бос па? Қай­­­дасың?» деді. «Жұмыстамын, Сіз айт­саңыз қолым­ды босатамын ғой», дедім. «Онда бір жарым сағат­­тан кейін жолықсақ қайтеді, әңгімелесейік», деді. Сағатыма қарасам, 11:00 болған екен. Сағат 12-ден 15 минут өткенде Ақордада болдым. Содан сағат он екі жарымда кірдім, ұзақ әңгімелесіп, сағат үште бір-ақ шықтым. Сонда бұл кісінің бір мәсе­лені ақылдасайын деп шақырғанын сездім. Бұл кісі тарихи шешім, яғни елге, мемлекетке керек­ті шешім қабылдайтын кезде міндетті түрде бір­не­ше кісімен ақылдасады. Бірақ ол жолы әңгі­менің ашы­ғын айтқан жоқ. Бірақ не мәселе екенін сез­дім. Шы­нымды айтсам, Елбасы­ның шешімін қол­да­ма­дым. «Әрине төңіректегі елдердің басшы­лары­ның бар­лығы Сізден әлдеқайда жас. Нұреке, олар да Сіз­дің жасыңызға жетсін, Сіздің абыройыңызды бер­сін. Аллаға шүкіршілік, Алланың берген абыройы бар. Әлемде абы­ройсыз емеспіз. Елімізді бү­кіл Жер шары таниды», дедім. Сол кезде Нұрекең ой­ла­нып-толғанып жүр екен. Соны байқап қал­дым. Шынында да осындай тарихи шешімге келу оңай емес. Бұл тарихта сирек кездесетін жағ­дай. Кез келген елдің тарихында тақ үшін бол­ған тар­тыс­­та талай қан төгілген. Ал біздің Елбасы әлем таңғал­­­ғандай, әлем тамсанғандай, күллі ел риза бо­л­­­ған­­дай шешім қабылдады. Ешқандай қате­лес­­­кен жоқ. Өз ық­тиярымен ел тізгінін көрнекті мем­­­­л­екет қайраткері, кәнігі саясаткер, байсалды бас­­шы Қасым-Жомарт Тоқаевқа тапсырды. Мен Ел­­ба­­сы­­ның үлкенге құрмет, кішіге ізетпен қарай­тын ерек қасиетіне риза боламын. Дәл осылай Нұ­ре­­к­ең мен Қасым-Жомарт Кемелұлының сыйла­с­ты­ғы, бір-біріне деген құрметі, ағалы-інілі екеуі ел­дік мә­се­лелерді ақылдасып шешіп отырғандары қатты ұнайды.

Уақыт өлшеміне сыймайтын кемелдік

 Куршад ЗОРЛУ,

профессор, саясаттанушы (Түркия)

Нұрсұлтан Назарбаев көшбасшылығының күш берер қайнар көздерінің бірі болып табылатын тұрақты көшбасшылық мәселесінде кешегімен салыстырғанда бұрынғыдан да теңгерімді ұстанымда екенін көрсетуі айрықша маңызды. Бұл жайт, сонымен қатар Елбасының өкілеттігін тоқтату жөніндегі шешімінің негізін қалаған тірек-белгілердің бірі.

Тәуелсіздіктің алғашқы жыл­дарында азаматтық қоға­мы жеткілікті деңгейге көте­ріле қоймаған, ұлттық бәсеке­лес­тікке негізделген капиталы қа­лып­таспаған, этностық топтарға бөлінушілік сезіліп тұрған. Саяси элитаның немесе ұзақ жылдар қалыптасқан әдеттердің Парламент депутаттары арасында да біршама көп болуы талқылау еркіндігі мен халықтың мүддесін ұлттық өлшемде қорғау қағидатын сәтсіздікке ұшы­ратып жатты. Н.Назарбаев Парламент депутаттарының тек өз сайлаушыларына немесе өз мүдделеріне ғана қызмет ететін­дей түрде үгіт-насихат жүргі­зуіне және барлық жүкті Үкімет­ке артып қоюына қарсы шық­қан еді. Одан кейінгі жылдарда бұған сай парламенттік түсінік қаншалықты дәрежеде жүзеге аса алды? Бірақ Елбасының 20 жылдан астам уақыттан бері ойын­да қалыптастырған модель теңгерім-бақылау тетігін сатылы түрде іске қосатын саяси-басқарушылық жүйе ретінде айқындалып келеді.

Бұл ауқымда 2017 жылы Н.Назарбаевтың қалауы­мен басталған және өз өкілеттік­терінің бір бөлігін Үкіметке/Пар­ламентке тапсыруын қамтамасыз ететін конституциялық өзге­рістер депутаттар тарапынан да қабылданды.

Қазақстанды 30 жыл басқарған Президент Нұрсұлтан Назарбаев 2019 жылдың 19 наурыз күні күтпеген бір шешіммен өкілеттігін тоқтатып, орнына Сенат Төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаевты ұсынатынын мәлімдеді. Кейін 20 наурыз күні Қазақстан Парламентінде ант ету салтанаты өтіп, елдің жаңа Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев болды. Осы шешімнен кейін әртүрлі пікірлер айтылды.

Солардың ішін­де ең бастысы «Н.Назарбаев осы қызметті мәж­бүрлікке байланыс­ты тастады ма?» деген сұрақ бол­ды. Елде артып келе жатқан эко­но­микалық қиындықтардың бар­ған сайын қоғам қабаттарына жа­йыла бастауы тұрақсыздыққа себеп болар деген оймен осы шешім­ді қабыл­дағаны жөнінде де мақа­лалар жазылды. Шынында да, мұн­­шалықты күшті көшбасшы ден­­саулығы мүмкіндік беріп тұр­ған кезде өз өкілеттігін тастай ма? Мұн­шалықты маңызды өкілеттік пен билік саласынан бас тарта алады ма?

Міне, осы сауалдардың жауап­­­тары Н.Назарбаев көшбас­шы­лығы­ның басқару және саясаттану ғы­лы­мына қосар ең маңызды үлесі ретінде қаралуы тиіс. Қызметтен өз еркімен кету тура­лы бұл шешім тек Қазақ­стан­ға ғана емес, Орталық Азия айма­­ғына, байланыстардың тари­хи-стратегиялық маңызды себе­біне байланысты аймақтағы өз­ге елдерге және Түркияға ық­пал етеді. Өйткені Н.Назарбаев КСРО ыды­рағаннан кейін тәуел­­сіз­­дікт­ерін алған түркі рес­пуб­ли­ка­ларының мемлекет құру­шы президенттерінің арасында қызметте қалған жалғыз көш­басшы болатын. Сол себепті ол осы аймақтың жады іспетті. Тәжі­рибесі мен білігі арқылы «дуайен» деген атақ алды. Осы тұста Н.Назарбаевтың есімімен біте-қайнасып кеткен «дуайен» деген сөзге қысқаша тоқталып өту керек. Бұл сөз қоғамда жасы үлкен немесе мамандығы саласында білікті, тәжірибелі кісілер үшін қолданылады. Алайда Орталық Азияда болған оқиғалар мен қалыптасқан өмір салтын назарға алғанда, «дуайен» сөзін адамның өмір сүру жасы тұр­ғы­сынан емес, тұлғалардың, оқиға­лардың және тіпті өмір сүріп жатқан уақытының деңгейінен асып кететін кемелділіктің белгісі ретінде қабылдаған жөн болар.

Өкілеттігін доғару туралы шешімге келер болсақ, Н.Назар­баевтың осындай қадам жасайтыны туралы бірнеше жыл бұрын білдірген едім. Сол себепті мен үшін күтпеген «тосынсый» болмады. Өзім қаты­сып жүрген бағдарламалар мен конференцияларда «Н.Назар­баевтың денсаулығы мүмкіндік беріп тұрған кезде өз еркімен өкі­леттігін тастаған көшбас­шы ретінде есімін тарихта қалдыратынын» айтып жүрген болатынмын. Н.Назарбаев бұл процесті жоғарыда айтып өткен Конституцияға өзгерістер ен­гізу жұмыстарына қарқын берген 2016-2017 жылдардан бас­тап жоспарлап жүрген болуы керек. 2017 жылы Конституцияға жасалған өзгерістермен 30-дан астам өкілеттігін Парламент пен Үкіметке берді. Елдің басқару жүйесін өзгерткен бұл өзгеріс қоғамда жеткілікті түрде зерделенбесе де, тағы бір өзгеріс лебі жақындап қалғаны түсінікті еді. Қазақстан біраз уақыттан бері күшті президенттік модельден президенттік-парламенттік жүйеге апарар жолдың негізін қалай бастаған-ды. Яғни, Президенттің жүйедегі орнын сақтайтын, бірақ Министрлер кабинеті мен әсіресе Парла­менттің салмағы басым болатын, теңгерім мен тежегіш тетігі жақсы жұмыс істейтін саяси жүйе құру көзделді. Сонымен қатар Н.Назарбаев соңғы үш жылдан бері елдегі шенеуніктердің орташа жасын төмендетіп келеді. Жаңа буын туралы айтып, бірнеше айдан бері өзі қатысып жүрген телебағдарламаларда жастарға бағытталған пікірлер білдіруі осы көзқарастың жемісі.

Ал жаңа Президент Қ.Тоқаев осы кезеңді басқаруға лайық ең ықпалды есім екенін көрсетіп берді. Ел халқының оған деген сенімі жоғары. Халықаралық тең­герім­дерді жақсы біледі. Уақытша Пре­зидент қызметін атқарған кезе­ңінде ең алдымен төмен табыс­ты бюджет қызметкерлерінің жал­­ақы­с­ын көтеру мәселесін қол­ға алды. Одан ке­йін табысы төмен азаматтардың не­сие қ­а­рыз­­дарын мемлекет өз мойнына алды. Қазақстан осы сатыдан ке­йін ел ішіндегі демографиялық жә­не эко­номикалық теңгерімдерді дұ­рыс құра алатын болса, бұдан да қар­қынды дамуға бет алатын болады.