Қазақстан • 19 Наурыз, 2020

Куршад Зорлу: Уақыт өлшеміне сыймайтын кемелдік

245 рет
көрсетілді
6 мин
оқу үшін

Нұрсұлтан Назарбаев көшбасшылығының күш берер қайнар көздерінің бірі болып табылатын тұрақты көшбасшылық мәселесінде кешегімен салыстырғанда бұрынғыдан да теңгерімді ұстанымда екенін көрсетуі айрықша маңызды. Бұл жайт, сонымен қатар Елбасының өкілеттігін тоқтату жөніндегі шешімінің негізін қалаған тірек-белгілердің бірі.

Куршад Зорлу: Уақыт өлшеміне сыймайтын кемелдік

Тәуелсіздіктің алғашқы жыл­дарында азаматтық қоға­мы жеткілікті деңгейге көте­ріле қоймаған, ұлттық бәсеке­лес­тікке негізделген капиталы қа­лып­таспаған, этностық топтарға бөлінушілік сезіліп тұрған. Саяси элитаның немесе ұзақ жылдар қалыптасқан әдеттердің Парламент депутаттары арасында да біршама көп болуы талқылау еркіндігі мен халықтың мүддесін ұлттық өлшемде қорғау қағидатын сәтсіздікке ұшы­ратып жатты. Н.Назарбаев Парламент депутаттарының тек өз сайлаушыларына немесе өз мүдделеріне ғана қызмет ететін­дей түрде үгіт-насихат жүргі­зуіне және барлық жүкті Үкімет­ке артып қоюына қарсы шық­қан еді. Одан кейінгі жылдарда бұған сай парламенттік түсінік қаншалықты дәрежеде жүзеге аса алды? Бірақ Елбасының 20 жылдан астам уақыттан бері ойын­да қалыптастырған модель теңгерім-бақылау тетігін сатылы түрде іске қосатын саяси-басқарушылық жүйе ретінде айқындалып келеді.

Бұл ауқымда 2017 жылы Н.Назарбаевтың қалауы­мен басталған және өз өкілеттік­терінің бір бөлігін Үкіметке/Пар­ламентке тапсыруын қамтамасыз ететін конституциялық өзге­рістер депутаттар тарапынан да қабылданды.

Қазақстанды 30 жыл басқарған Президент Нұрсұлтан Назарбаев 2019 жылдың 19 наурыз күні күтпеген бір шешіммен өкілеттігін тоқтатып, орнына Сенат Төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаевты ұсынатынын мәлімдеді. Кейін 20 наурыз күні Қазақстан Парламентінде ант ету салтанаты өтіп, елдің жаңа Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев болды. Осы шешімнен кейін әртүрлі пікірлер айтылды.

Солардың ішін­де ең бастысы «Н.Назарбаев осы қызметті мәж­бүрлікке байланыс­ты тастады ма?» деген сұрақ бол­ды. Елде артып келе жатқан эко­но­микалық қиындықтардың бар­ған сайын қоғам қабаттарына жа­йыла бастауы тұрақсыздыққа себеп болар деген оймен осы шешім­ді қабыл­дағаны жөнінде де мақа­лалар жазылды. Шынында да, мұн­­шалықты күшті көшбасшы ден­­саулығы мүмкіндік беріп тұр­ған кезде өз өкілеттігін тастай ма? Мұн­шалықты маңызды өкілеттік пен билік саласынан бас тарта алады ма?

Міне, осы сауалдардың жауап­­­тары Н.Назарбаев көшбас­шы­лығы­ның басқару және саясаттану ғы­лы­мына қосар ең маңызды үлесі ретінде қаралуы тиіс. Қызметтен өз еркімен кету тура­лы бұл шешім тек Қазақ­стан­ға ғана емес, Орталық Азия айма­­ғына, байланыстардың тари­хи-стратегиялық маңызды себе­біне байланысты аймақтағы өз­ге елдерге және Түркияға ық­пал етеді. Өйткені Н.Назарбаев КСРО ыды­рағаннан кейін тәуел­­сіз­­дікт­ерін алған түркі рес­пуб­ли­ка­ларының мемлекет құру­шы президенттерінің арасында қызметте қалған жалғыз көш­басшы болатын. Сол себепті ол осы аймақтың жады іспетті. Тәжі­рибесі мен білігі арқылы «дуайен» деген атақ алды. Осы тұста Н.Назарбаевтың есімімен біте-қайнасып кеткен «дуайен» деген сөзге қысқаша тоқталып өту керек. Бұл сөз қоғамда жасы үлкен немесе мамандығы саласында білікті, тәжірибелі кісілер үшін қолданылады. Алайда Орталық Азияда болған оқиғалар мен қалыптасқан өмір салтын назарға алғанда, «дуайен» сөзін адамның өмір сүру жасы тұр­ғы­сынан емес, тұлғалардың, оқиға­лардың және тіпті өмір сүріп жатқан уақытының деңгейінен асып кететін кемелділіктің белгісі ретінде қабылдаған жөн болар.

Өкілеттігін доғару туралы шешімге келер болсақ, Н.Назар­баевтың осындай қадам жасайтыны туралы бірнеше жыл бұрын білдірген едім. Сол себепті мен үшін күтпеген «тосынсый» болмады. Өзім қаты­сып жүрген бағдарламалар мен конференцияларда «Н.Назар­баевтың денсаулығы мүмкіндік беріп тұрған кезде өз еркімен өкі­леттігін тастаған көшбас­шы ретінде есімін тарихта қалдыратынын» айтып жүрген болатынмын. Н.Назарбаев бұл процесті жоғарыда айтып өткен Конституцияға өзгерістер ен­гізу жұмыстарына қарқын берген 2016-2017 жылдардан бас­тап жоспарлап жүрген болуы керек. 2017 жылы Конституцияға жасалған өзгерістермен 30-дан астам өкілеттігін Парламент пен Үкіметке берді. Елдің басқару жүйесін өзгерткен бұл өзгеріс қоғамда жеткілікті түрде зерделенбесе де, тағы бір өзгеріс лебі жақындап қалғаны түсінікті еді. Қазақстан біраз уақыттан бері күшті президенттік модельден президенттік-парламенттік жүйеге апарар жолдың негізін қалай бастаған-ды. Яғни, Президенттің жүйедегі орнын сақтайтын, бірақ Министрлер кабинеті мен әсіресе Парла­менттің салмағы басым болатын, теңгерім мен тежегіш тетігі жақсы жұмыс істейтін саяси жүйе құру көзделді. Сонымен қатар Н.Назарбаев соңғы үш жылдан бері елдегі шенеуніктердің орташа жасын төмендетіп келеді. Жаңа буын туралы айтып, бірнеше айдан бері өзі қатысып жүрген телебағдарламаларда жастарға бағытталған пікірлер білдіруі осы көзқарастың жемісі.

Ал жаңа Президент Қ.Тоқаев осы кезеңді басқаруға лайық ең ықпалды есім екенін көрсетіп берді. Ел халқының оған деген сенімі жоғары. Халықаралық тең­герім­дерді жақсы біледі. Уақытша Пре­зидент қызметін атқарған кезе­ңінде ең алдымен төмен табыс­ты бюджет қызметкерлерінің жал­­ақы­с­ын көтеру мәселесін қол­ға алды. Одан ке­йін табысы төмен азаматтардың не­сие қ­а­рыз­­дарын мемлекет өз мойнына алды. Қазақстан осы сатыдан ке­йін ел ішіндегі демографиялық жә­не эко­номикалық теңгерімдерді дұ­рыс құра алатын болса, бұдан да қар­қынды дамуға бет алатын болады.

 

Куршад ЗОРЛУ,

профессор, саясаттанушы (Түркия)