Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында азаматтық қоғамы жеткілікті деңгейге көтеріле қоймаған, ұлттық бәсекелестікке негізделген капиталы қалыптаспаған, этностық топтарға бөлінушілік сезіліп тұрған. Саяси элитаның немесе ұзақ жылдар қалыптасқан әдеттердің Парламент депутаттары арасында да біршама көп болуы талқылау еркіндігі мен халықтың мүддесін ұлттық өлшемде қорғау қағидатын сәтсіздікке ұшыратып жатты. Н.Назарбаев Парламент депутаттарының тек өз сайлаушыларына немесе өз мүдделеріне ғана қызмет ететіндей түрде үгіт-насихат жүргізуіне және барлық жүкті Үкіметке артып қоюына қарсы шыққан еді. Одан кейінгі жылдарда бұған сай парламенттік түсінік қаншалықты дәрежеде жүзеге аса алды? Бірақ Елбасының 20 жылдан астам уақыттан бері ойында қалыптастырған модель теңгерім-бақылау тетігін сатылы түрде іске қосатын саяси-басқарушылық жүйе ретінде айқындалып келеді.
Бұл ауқымда 2017 жылы Н.Назарбаевтың қалауымен басталған және өз өкілеттіктерінің бір бөлігін Үкіметке/Парламентке тапсыруын қамтамасыз ететін конституциялық өзгерістер депутаттар тарапынан да қабылданды.
Қазақстанды 30 жыл басқарған Президент Нұрсұлтан Назарбаев 2019 жылдың 19 наурыз күні күтпеген бір шешіммен өкілеттігін тоқтатып, орнына Сенат Төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаевты ұсынатынын мәлімдеді. Кейін 20 наурыз күні Қазақстан Парламентінде ант ету салтанаты өтіп, елдің жаңа Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев болды. Осы шешімнен кейін әртүрлі пікірлер айтылды.
Солардың ішінде ең бастысы «Н.Назарбаев осы қызметті мәжбүрлікке байланысты тастады ма?» деген сұрақ болды. Елде артып келе жатқан экономикалық қиындықтардың барған сайын қоғам қабаттарына жайыла бастауы тұрақсыздыққа себеп болар деген оймен осы шешімді қабылдағаны жөнінде де мақалалар жазылды. Шынында да, мұншалықты күшті көшбасшы денсаулығы мүмкіндік беріп тұрған кезде өз өкілеттігін тастай ма? Мұншалықты маңызды өкілеттік пен билік саласынан бас тарта алады ма?
Міне, осы сауалдардың жауаптары Н.Назарбаев көшбасшылығының басқару және саясаттану ғылымына қосар ең маңызды үлесі ретінде қаралуы тиіс. Қызметтен өз еркімен кету туралы бұл шешім тек Қазақстанға ғана емес, Орталық Азия аймағына, байланыстардың тарихи-стратегиялық маңызды себебіне байланысты аймақтағы өзге елдерге және Түркияға ықпал етеді. Өйткені Н.Назарбаев КСРО ыдырағаннан кейін тәуелсіздіктерін алған түркі республикаларының мемлекет құрушы президенттерінің арасында қызметте қалған жалғыз көшбасшы болатын. Сол себепті ол осы аймақтың жады іспетті. Тәжірибесі мен білігі арқылы «дуайен» деген атақ алды. Осы тұста Н.Назарбаевтың есімімен біте-қайнасып кеткен «дуайен» деген сөзге қысқаша тоқталып өту керек. Бұл сөз қоғамда жасы үлкен немесе мамандығы саласында білікті, тәжірибелі кісілер үшін қолданылады. Алайда Орталық Азияда болған оқиғалар мен қалыптасқан өмір салтын назарға алғанда, «дуайен» сөзін адамның өмір сүру жасы тұрғысынан емес, тұлғалардың, оқиғалардың және тіпті өмір сүріп жатқан уақытының деңгейінен асып кететін кемелділіктің белгісі ретінде қабылдаған жөн болар.
Өкілеттігін доғару туралы шешімге келер болсақ, Н.Назарбаевтың осындай қадам жасайтыны туралы бірнеше жыл бұрын білдірген едім. Сол себепті мен үшін күтпеген «тосынсый» болмады. Өзім қатысып жүрген бағдарламалар мен конференцияларда «Н.Назарбаевтың денсаулығы мүмкіндік беріп тұрған кезде өз еркімен өкілеттігін тастаған көшбасшы ретінде есімін тарихта қалдыратынын» айтып жүрген болатынмын. Н.Назарбаев бұл процесті жоғарыда айтып өткен Конституцияға өзгерістер енгізу жұмыстарына қарқын берген 2016-2017 жылдардан бастап жоспарлап жүрген болуы керек. 2017 жылы Конституцияға жасалған өзгерістермен 30-дан астам өкілеттігін Парламент пен Үкіметке берді. Елдің басқару жүйесін өзгерткен бұл өзгеріс қоғамда жеткілікті түрде зерделенбесе де, тағы бір өзгеріс лебі жақындап қалғаны түсінікті еді. Қазақстан біраз уақыттан бері күшті президенттік модельден президенттік-парламенттік жүйеге апарар жолдың негізін қалай бастаған-ды. Яғни, Президенттің жүйедегі орнын сақтайтын, бірақ Министрлер кабинеті мен әсіресе Парламенттің салмағы басым болатын, теңгерім мен тежегіш тетігі жақсы жұмыс істейтін саяси жүйе құру көзделді. Сонымен қатар Н.Назарбаев соңғы үш жылдан бері елдегі шенеуніктердің орташа жасын төмендетіп келеді. Жаңа буын туралы айтып, бірнеше айдан бері өзі қатысып жүрген телебағдарламаларда жастарға бағытталған пікірлер білдіруі осы көзқарастың жемісі.
Ал жаңа Президент Қ.Тоқаев осы кезеңді басқаруға лайық ең ықпалды есім екенін көрсетіп берді. Ел халқының оған деген сенімі жоғары. Халықаралық теңгерімдерді жақсы біледі. Уақытша Президент қызметін атқарған кезеңінде ең алдымен төмен табысты бюджет қызметкерлерінің жалақысын көтеру мәселесін қолға алды. Одан кейін табысы төмен азаматтардың несие қарыздарын мемлекет өз мойнына алды. Қазақстан осы сатыдан кейін ел ішіндегі демографиялық және экономикалық теңгерімдерді дұрыс құра алатын болса, бұдан да қарқынды дамуға бет алатын болады.
Куршад ЗОРЛУ,
профессор, саясаттанушы (Түркия)
