Әл-Фарабидің бұл ұстаздары Иса Пайғамбарды «құдайдың баласы» демей, «пайғамбар» деп таныған несториандық христиандар болған. Олардың ата-бабалары Византиядан қудаланған соң Таяу Шығыс пен Орталық Азияны паналаған. Араб елі бұларға зор құрмет көрсетіп, ғылым жасауға пайдаланған. Ежелгі грек ғылымы мен араб ғылымының арасын қосқан осылар еді.
Әл-Фараби бұл грекиялық ғалымдардан логика мен грамматикадан дәріс алғаннан кейін ежелгі грек ғалымдарының еңбектерін өз бетінше оқып, талдап, түсіндірмелер жазып, әрі қарай дамытқан, трактаттар жазған.
Ол шамамен Аристотельдің барлық кітабына түсініктеме берген.
Ол Птоломейдің «Алмагесіне» және Порфирийдің «Эйсогесіне» түсініктеме жазды. Эвклидтің геометрия жайындағы кітаптарын терең зерттеп, Платонның күллі кітаптарын оқиды.
Бұған қоса әл-Фарабидің логика, философия және т.б. салаларға қатысты жазған өзінің еңбектері де көп.
Байқап отырсаңыздар, ұлы ғұлама грек ғалымдарынан дәріс алғаннан кейін ежелгі грек ғалымдарының еңбектерін зерттеумен шұғылданыпты.
«Бағдатта оның достары, шәкірттері көп болды. ...Бағдатта атақты ғалым-астраном әл-Баттаниға еріп астрономия обсерваториясында көп істеген. Сол астрономия ғылымына байланысты және соны қолдану үшін әл-Фараби тағы бірнеше ғылым саласына атсалысады.
Алдымен ол астрономиялық аспаптар жасауға кіріседі: астролябияны қайта жасайды. Екінші жағынан ол оптикалық аспаптар жасайды, ойыс – парабола айна жасайды. Көптеген бақылау жүргізеді; уақыт өлшеу үшін күн сағатын жасайды. Осылардың теориясын беру үшін ол математикалық әдіске көшіп, сфералық – тригонометрия негізін жазды.
Оптика заңдарын геометриялық әдіспен дәлелдеудің шебер әдістерін ойлап шығарады, яғни геометриялық оптика негізін береді. Сонымен байланысты архитектуралық құрылыстарға негіз салады. Астрономия – архитектура – музыка – осы үш саланы бірдей, бір әдіспен зерттеу негізін қалайды...
Осылармен қатар ол табиғаттану саласында көп еңбек етеді. Соның ішінде химия, физика, медицина салаларында зерттеулер жүргізді.
Оны Бағдат дәрігерлері өздерінің басшы адамы санайды».
Ойшылды қатты құрметтеген халиф Жафар әл-Мұхтадир билігінің соңында Бағдат халифатында билікке талас басталып, халифаттың берекесі кете бастайды. 13 жасында таққа отырып, халифатты 24 жыл басқарған Жафар әл-Мұхтадир 932 жылы 37 жасында өлтіріледі. Одан кейін Бағдат халифатының басына келгендердің биліктері қысқа болып, 14 жылда 5 халиф ауысып, 946 жылы халиф болып Әбілқасым әл-Мути отырады. Әл-Мутидің кезінде аббасид әулеті биліктен толық айырылып, билік шииттік топтың қолына өтеді. Әл-Мути қолында еш билігі жоқ қуыршақ халифке айналады.
Бағдатта осындай берекесіздік орын алған кезде ұлы ғұлама Бағдаттан кетіп, Мысыр, Алжирге сапар шегеді. Осы сапары кезінде ол түркі текті қолбасшы Мұхаммед Ихшид ибн Тұғыт Әмірмен кездеседі.
«Кеңес өкіметі тұсында атеистік идеологияның ықпалымен әл-Фараби діннен тыс ғалым ретінде көрсетілді. Әйтсе де оның ислам бірлігін сақтауға қосқан зор үлесі туралы мынадай дерек сақталған. Тегі түркі болып табылатын баһадүр қолбасшы Мұхаммед Ихшид ибн Тұғыт Әмір ислам жолын бұзған «қармат» елін талқандаған соң, Әбу Насыр әл-Фарабимен кездеседі. Меккеге барар жолды кесіп «қажылық» жасауға мұрша бермеген қарматтардың жеңілгеніне қуанған Әбу Насыр әл-Фараби іштей «қажылық» етуге ниет етіп, араб халифының саид-задаларымен әңгімелеседі. Осы әңгімеде ғалым «ислам бірлігін сақтау үшін мазһабтар арасын жақындастыру керек» деген ой айтып, өзінің «араб, парсы және түркі нәсілдері арасындағы алауыздықтарды жоюға күш салып жүргендігін» мәлімдейді. «Бабалардан қалған өсиетте түркі халқы әділетшіл делінген еді. Сол сөздің ақиқаттығы мен әділеттілігіне енді көз жеткізіп отырмыз», деп Саид-задалар Әбу Насыр әл-Фарабидің қолын құрметпен қысады».
«Әл-Фарабидің еңбектері артып, танымал болған шағында әмірші Сайф әд-Даула оны Дамаск шаһарына шақыртып, құрмет көрсетеді. Оған өзінің сарайынан қызмет береді. ...әл-Фараби Египетке 337 хижра жылында (948 жылы) кетіп, кейін Дамаскіге оралған».
«Мысырдан қайтып оралған бетінде әл-Фараби Сайф әд-Даула өзінің нөкерлерімен мәжіліс құрып отырған үстіне кіріп келгенде, Сайф әд-Даула оған «Отыр» деп әмір етеді. Әл-Фараби: «Қай жерге отырайын, сіз отырған жерге ме, жоқ әлде өзім тұрған жерге ме?» дейді. Сонда Сайф әд-Даула: «Өзіңе қай жер лайық деп тапсаң, сол жерге отыр», дейді. Әл-Фараби Сайф әд-Дауланың қасына келіп, оны ығыстырыңқырап қасына жайғасады. Әміршінің өзі және бірнеше нөкері ғана білетін құпия сарай тілімен оларға: «Мен мына кісіге қазір бірер сұрақ қоямын, егер ол лайықты жауап бере алмаса жазалаңдар», дейді. Сонда әл-Фараби іле-шала Сайф әд-Дауланың өзі жаңа ғана сөйлеген құпия тілмен: «О, әміршім, сәл сабыр ет. Әр істің артын баққан жөн болар!», деген кезде, ол қайран қалып:
«Апырай, сіз бұл тілді қайдан білесіз?», дейді. Сонда әл-Фараби: «Иә, мен жетпіске жуық тіл білемін», деген екен. Бұдан кейін әл-Фараби Сайф әд-Дауламен оның сарайындағы әнші, ақын, ғалымдармен өнер жөнінде сұхбаттасады.
Осыдан кейін Әбу Жағфар уәзір ғұламаның музыкадан өте жоғары білімі бар екенін түсініп, арабтардың пайдалануына ыңғайлап бір музыка туралы кітап жазып беруін өтінеді.
Ақжан аға «Әл-Фараби және Абай» атты еңбегінде былай деп жазады: «Сен маған музыка жөнінде қолдануға жарарлық бір кітап құрастыруды тапсырған едің. Мен оны тез-ақ орындармын деп ойлағанмын. Ондағы ойым музыка жөніндегі бұрынғылардың жазғандары бар ғой, соларды жөндеп, құрастырып, сол жазғандардың атын сақтап, сонымен орындармын деген едім, ол ойым болмай шықты, өйткені музыка жөніндегі жазылған арабша еңбектердің дәрежесі өте төмен болды. Ерте замандарда, әлбетте, музыка жөніндегі ірі еңбектер болған ғой. Бірақ арабша аудармалар нашар ма, немесе ертедегі еңбектер бізге жетпей жоғалған ба, әйтеуір, сенің тапсырмаңа жарарлық ештеңе таба алмадым. Сол себептен бұл мәселені тыңнан жазуға тура келді. Сенің тапсырмаңды көп кешіктіріп орындаған себебім осы», деп жазады.
Ұлы ұстаздың осындағы: «Ерте замандарда, әлбетте, музыка жөніндегі ірі еңбектер болған ғой» деген сөзі ерекше ойландырады. Сонда ол еңбектер қайда болған?
Бағдат халифатына қарасты араб елдерінде болмағаны даусыз. Оны өзі де айтып тұр ғой. Әрі, ондай еңбектер бар болса қайтадан жаздырмас еді ғой. Ол кезде «араб халифаты» Алдыңғы және Кіші Азияны, солтүстік Африканы, батыс Еуропаны (Испания жеріндегі Кордова халифаты) қамтитын.
Бұл деректерден музыка туралы мұндай құнды еңбектердің бұл кезде араб халифатына қарайтын Александрия кітапханасында да жоқ екенін байқаймыз. Себебі 415 жылы патриарх Феофил бастатқан христиан фанатиктері кітапхананың құжыраларын аралап жүріп қолжазба атаулыны отқа жағып, мусейон шәкірттерін мүшелеп өлтірген.
Еуропада да жоқ екені айтпаса да белгілі. Еуропаның өркениеті ол кезде арабтардан да төмен деңгейде болатын.
Сонда қалатыны Түріктер мекені – Ұлы дала мен Орталық Азия және Қытай елі.
Музыка жөнінде осындай ірі еңбектер болғанын ұлы ұстаз білгеніне қарағанда ондай еңбектер Отырарда болған. Әл-Фараби бабамыз ол еңбектермен бұрыннан таныс болған әрі оқыған.
Ғұламаның «Бірақ арабша аудармалар нашар ма, немесе ертедегі еңбектер бізге жетпей жоғалған ба, әйтеуір, сенің тапсырмаңа жарарлық ештеңе таба алмадым» деген сөзінен ол бұл еңбектерді араб тілінде емес, басқа тілде (түрік тілінде) оқығаны түсінікті.
Бабамыздың бұл кітабы «Музыка туралы үлкен кітап» деп аталады.
Арабтар оның музыкалық шығармаларын күні бүгінге дейін пайдалануда.
«Даусыз, әл-Фараби музыка өнерінің қолданбалы саласының жетік білгірі, әрі осы өнердің теориялық негіздерінің барлық мәліметін білген. Оның осы ғылымдағы кітабы үлкен салмаққа ие болды, себебі ислам әлемі орнағалы бері араб дүниесінде мұндай орасан еңбек бұрын да, кейін де жазылмаған», деп мойындайды Еуропа ғалымдары.
«Расында да музыка саласында әл-Фарабиге теңдес адам бұрын да, одан кейін де болмаса керек», дейді француз Барон де Ерланже.
Араб музыкасының жалпы тарихын жазған белгілі ғалым Г.Фармер былай дейді: «Барлық ғылым саласында әл-Фараби – «Екінші Ұстаз». Ал музыка саласын алатын болсақ, ол бір өзі ғана бас король болып табылады. Басқаша айтқанда музыка саласында әл-Фарабиге үлгі боларлық, бірінші ұстаз боларлық адам болмаған».
Әл-Фараби өмірінің соңғы жылдарын Шамның Халаб қаласында өткізді. Осы Халабтың билеушісі Сайф әд-Дауланың сарайында күн кешкен. Бірақ ұзақ тұрмаған. Сайф әд-Даула өз сарайына сол замандағы аса дарындыларды жинаған еді.
Ұлы ғұламаның ақындық дарынын замандастары өте жоғары бағалайды: «...арабтың сері әрі жауынгер ақыны Әбу Фирас (932-968) Әбу Насыр бабамызға өте жоғары баға берген екен. Ол былай деп жазған: «Поэзия – дөңгеленген алтын түйе, оның басы – Әбу Насыр Мұхаммедке, өркеші – Әбу Нуасқа, иығы – Омар ибн Рабияға, кеудесі Әбу Маммамға тиді, қалғаны – ішек-қарын – оны екеуміз (сарайдың жарапазаншы жыршысы екеуі) бөлісіп отырмыз…».
«1944 жылы Кайрде әдебиетші ғалым Аббас Махмұд әл-Аккадтың (1889-1964) «Әл-Фарабиани» атты зерттеуі жарық көрді.
Автор онда жерлесіміздің фәлсафалық толғаулары туралы айта келіп, ұлағатты ұстаздың поэзиямен де айналысқанына баса назар аударады. «Сайф әд-Дауланың сарайына жиналған даңғойлар мен ақындар аптаның әр күні әдемі, әуезді, бұлбұлды баққа барып, мүшайраға түсетін. Әбу Насыр әл-Фараби де оған қатысатын. Ол өзгелердей емес Сайф әд-Дауланың өзімен келіп, әмірдің жанына отыратын. Білімпаз әмірші әл-Фарабидің фәлсафалық тұжырымдарын да, өлеңдерін де ұнататын, тыңдайтын. Мұндай санаткерлік сынға араб-парсы ақындарының сайыпқырандары ғана қатысатын» дей келе Отырардан шыққан ойшылдың бірер өлең жолдарын келтіреді:
Қайтейін мен көкжиек көңілімді,
Келер күнге үмітпен жол ашамын,
Қос шөлмекпен өткіздім өмірімді,
Сенім артып тұр соған болашағым.
Бір шөлмекте көк сия толып тұрса,
Екіншіде шарап бар жәйі мәлім.
Даналықты сиямен молықтырсам,
Шараппенен шерімнен айығамын.
(Ауд. Аян Нысаналин)
Аббас Махмұд оның өлеңді араб тілінен басқа парсыша да жазғанын айтады.
Иә, сөйтіп ол тек ғұлама ғалымдығымен ғана емес, жыр пырағын ерттеп мінген ақындығымен де дараланған. Оның әдебиет пен тілдің өзекті мәселелеріне байланысты айтқан тұжырымдары топ жарған талайларды тамсандырған.
Әбу Насырдың «Өлең туралы трактат» жазғаны белгілі.
948 жылы Сайф әд-Даула сарайына араб әдебиетінің классигі, жауынгер ақын Ахмед әл-Мүтәнабби келеді. Сарайдағы ақындар мен фәлсафашылардың ұстазы, әрі атақтысы да әл-Фараби болғандықтан, әл-Мүтәнабби оны өзіне ұстаз тұтады.
Арада көп уақыт өтпей-ақ олардың атағы алысқа кетеді. Сонымен қатар бақталастары да көбейе түседі. Осы бақталастардың өсегіне иланған Сайф әд-Даула бірте-бірте әл-Мүтәнаббиге қырын қабақ таныта бастайды.
Бірде әмірші алдында парсы текті әдебиетші Ибн Халауайх пен әл-Мүтәнабби жанжалдасып қалады. Ибн Халауайх ауыр кілтпен әл-Мүтәнаббидің басынан ұрады. Ал жанжалдың басы-қасында болған Сайф әд-Даула ләм деп аузын ашпайды.
Әл-Фараби бұған қатты қапаланады. Әл-Мүтәнаббиге жасалған қиянат оны торықтырады. Ақыры әмірші сарайын тастап, Халабтан әл-Мүтәнабби секілді ол да кетіп қалады.
Ақыры әмірші сарайынан кетіп қалған Әбу Насыр қай жерде болсын аса қанағатшыл болыпты. Оның артынан Сайф әд-Даула жіберіп тұрған төрт дирһемді ең зәру қажетіне жаратып, қалғанын жарлы-жақыбайларға үлестіріп отырған».
Ахмед ибн Халликан: «Шамға келген соң, ол бау ішіндегі бұлақ басында күн өткеріп, шығармаларын жаза берген. Ол дәптерге өте аз жазып, өз ойларын көбінесе жеке парақтарға түсіретін болған. Оның көптеген шығармасының жоғалып кеткені осы бір жайтпен байланысты. Оның өз үйі болмаған, ол ешқашан да өз қамын ойламаған өте қарапайым жан еді».
Ұлы ғұлама «...339 хижра жылы (950 жылы) ережеп айында дүние салады.
«Фараби қазасы туралы екі дерек бар, – дейді М.Хайруллаев. Біріншісінде ғалымдар оны Шамда қайтыс болған десе, екіншісінде Әбу Насыр қасына бірнеше адам ертіп, Аскалан қаласына бара жатқанда, жол торыған қарақшылардың қолынан қаза тапқан. Сайф әд-Даула қарақшыларды тауып, дарға асқан».
Ғалымның жаназасына, қасына он бес нөкерін ерткен Дамаск әміршісі Сайф әд-Дауланың өзі қатысады».
Ұлы ғұлама Дамаск шаһарындағы Баб ас-Сағир зиратына жерленген екен.
«Баб ас-Сағир зираты белгілі адамдарға арналған әулеттік жай көрінеді. Онда тек патшалар, пайғамбар нәсілдері, халифа нәсілдері, әмірлер немесе солардың ұстазы болған ұлы ғұламалар ғана қойылады екен. Сирия әмірі Сайф әд-Даула әл-Фарабиді өзіне ұстаз тұтқан. Сол себепті ол кісі оны өз қолымен осы жерге қойдырған».
Сирия мен Мысырды билеген Бейбарыс бабамыз өзінің әлемге әйгілі ғұлама бабасы, жерлесі, бауыры Әбу Насыр әл-Фарабидің зираты жанына кесене-мешіт, кітапхана салдырып, өз өсиеті бойынша осында жерленген екен.
2006 жылы құрамында Бас мүфти Әбсаттар қажы Дербісәлі, Отырар ауданының әкімі Әлімжан Құртаевтар бар қазақстандық делегация баба зиратына және сонда жерленген, Мысырды 17 жыл билеген қазақ жерінің тағы бір перзенті Сұлтан Бейбарыс зиратына туған жері Отырардан бір уыс топырақ апарып салды.
Делегация Әбу Насыр әл-Фараби мен Сұлтан Бейбарыс бабаларымыздың зираттарынан топырақ әкеліп, Отырарға, Арыстанбаб кесенесі жанына рамзи кесенелер салынатын жайға қойды.
Бекжан БЕЙСЕНБАЙ,
тарихшы-өлкетанушы
