Аталған жоба аясында архивте құрамына ұзақ жылдар бойы Ұлы Отан соғысы, қазақстандық әскери тұтқындар мәселелерімен айналысып жүрген ғалымдар мен зерттеушілер енген ғылыми кеңес құрылды. Жоба тақырыбына қатысты әдебиеттер, мерзімді басылымдарда жарияланған мақалалар жинастырылды. Сонымен қатар жобаның маңызды бөлігі − tutkyn.kz доменді атауы бойынша веб-сайт іске қосылып, онда қазіргі таңда 35 мыңнан аса қазақстандық әскери тұтқындар туралы ақпарат жарияланған.
2017 жылдың қарашасында Қазақстан Президентінің Архивінде Польшаның Гданьск қаласындағы Екінші дүниежүзілік соғыс музейінің басшылығымен кездесу өтті. Кездесудегі келіссөздер барысында шетелдік әріптестер архивтің әскери тұтқындарға қатысты жобасына қызығушылық танытып, алдағы уақытта Екінші дүниежүзілік соғыс тақырыбында серіктестік қарым-қатынастарды дамытуға мүдделі екендігін жеткізді. Кездесу нәтижесінде екі мекеме арасында өзара серіктестік туралы Меморандумға қол қойылды.
2008 жылдан бері қызмет етіп келе жатқан музей 2017 жылдың 23 наурызында жаңа ғимаратқа көшірілген. Барлығы 23 000 шаршы метрді құрайтын музей аумағының 6000 шаршы метрінде тұрақты экспозиция және 1000 шаршы метрге жуық аумағында уақытша көрмелер қойылған. Экспозицияларда жалпы саны 40 мыңнан аса жәдігер орналасқан.
Музейде орналасқан осы жәдігерлердің бірі біздің назарымызды ерекше аударды. Ол 1943-1945 жылдардағы Үлкен үштіктің конференцияларына арналған көрме залында орналасқан Иосиф Сталиннің мүштігі еді. Назарымызды аударғаны оның поляк және ағылшын тілінде жазылған аңдатпасының мазмұны болды, онда: «Кеңестік көшбасшы бұл мүштікті 1941 жылдың қысында Мәскеуді қорғауда ерекше көзге түскен қазақ полковнигі Бауыржан Момышұлына берген» деп жазылған. Сталин қазақтың даңқты қолбасшысы, Кеңес Одағының Батыры Бауыржан Момышұлына сыйлаған бұл жәдігер музей қорына қалай түскен деген сұрақ біз үшін үлкен қызығушылық туғызды. Сол жерде бізді музеймен таныстырып жүрген ғылыми қызметкерден бұл туралы сұрағанымызда, мүштікті мұнда поляк саяхатшысының тапсырғанынан басқа ақпарат ала алмадық.
Кейін анықтағанымыздай, мүштікті музейге табыстаған поляк тарихшысы және саяхатшысы Ромуальд Карась екенін білдік. Ол мүштікті 2015 жылдың 6 наурызында музей қорына тапсырған. Сол кезде «Сталиннің мүштігі Гданьск қаласындағы Екінші дүниежүзілік соғыс музейінің коллекциясына табысталды» деген атпен бұл жаңалық Польшаның басылымдары мен бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған. Мұндай хабарлама таратқан сайттардың бірінде Ромуальд Карасьтың мүштікті музейге тапсырып отырған сәті және үстел үстінде жатқан Бауыржан Момышұлының суреті де жарияланған. Өз сөзінде Ромуальд Карась мүштікті 60-жылдардың соңында Александр Бектің «Волоколам тас жолы» романының қаһарманы Бауыржан Момышұлынан сыйлыққа алғанын жеткізеді. Ол Алматы қаласында болған кезінде Бауыржан Момышұлын арнайы үйіне іздеп барып, батырмен кездескен. Польша журналистеріне берген сұхбатында ол Бауыржан Момышұлымен кездесуін былай сипаттаған: «Кездесу соңында ол маған қазақ халқының көне дәстүрі бойынша құрметті қонаққа жылқы мінгізетінін, алайда оның жылқылары қазір алыстағы қырда екенін жеткізді. Мен оған атқа міне алмайтынымды және оны ұстайтын жағдайымның жоқтығын бірден айтып алғысымды білдірдім. Мүмкін мен оның сыйлығын қабыл алмай оны ренжітіп те алған шығармын. Сол кезде ол маған зергерлік әшекейлерден естелікке бір сыйды таңдауымды сұрады, бірақ мен оны да алудан бас тарттым. Соңында Бауыржан Момышұлы осы мүштікті алып келді де, оны оған Кремльде болған кездесуде соғыстағы ерлігі үшін Сталиннің сыйлағанын айтты. Сонымен қатар ол маған кейін қандай да бір қиын жағдайға тап болсам, бұл мүштікті коллекционерлерге үлкен қаржыға сатуға болатынымды айтты». Алайда саяхатшы бұл жәдігерді ұзақ жылдардан кейін Екінші дүниежүзілік соғыс музейіне тапсыруға шешім қабылдаған.
Ромуальд Карась Қазақстанға саяхаты, Бауыржан Момышұлымен кездесуі туралы өзінің 1969 жылы жарияланған «Kumys na desert» (орысша атауы «Кумыс на десерт») атты кітабында жазған. Кітаптың мұқабасында үстіне қазақы шапан, басына тымақ киген, қолында бүркіті бар ат үстінде отырған қазақ бейнеленген. Сонымен қатар мұқабада «Бұл кітапта біз «Волоколам тас жолының» қаһарманы – даңқты Бауыржан Момышұлын, қазақтың ұлы ақыны Абайды кездестіреміз» деп жазылған. Автор кітаптың бір бөлімін «Волоколам тас жолының» қаһарманы» деп атап, онда Бауыржан Момышұлының «За нами Москва», «Наша семья» шығармаларына, Александр Бектің кітабындағы Бауыржанның образы және өзінің оның Алматы қаласындағы пәтерінде кездесуі туралы егжей-тегжейлі тоқталған. Поляк тілінде шыққан кітаптың бұл бөлімінің мазмұнымен біз іссапар барысында қазақстандық делегацияны Польша аумағында болған ұрыстар нәтижесінде қаза тапқан Кеңес әскерлерінің жерленген орындарымен таныстырған әріптесіміз, Поморье воеводствосының генеалогиялық қоғамының мүшесі Войцех Бещинскидің орыс тіліне аударған нұсқасынан таныстық.
Осылайша Екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты жауынгері, Кеңес Одағының Батыры, Мәскеу үшін шайқаста ерекше көзге түскен қолбасшы, жазушы Бауыржан Момышұлының мүштігі Еуропаның төріндегі музейде сақтаулы тұр.
Мұхаммед Жылгелдинов,
Қазақстан Республикасы Президенті Архиві директорының көмекшісі
