Белгілі ғалым Әбсаттар қажы Дербісәлі «Қазақстанның мешіттері мен медреселері» кітабында Оралдағы көне мешіт ғимараты 1944 жылы халыққа қайтарылып, қайтадан діни құлшылық орнына айналғанын жазады.
Дінсіз қоғам құрып, атеистік насихатты өршіткен Кеңес өкіметі жылдары дін қызметкерлерінің де, мешіт ғимараттарының да басына талай бұлт үйіріліпті. Батыс Қазақстан облыстық газеттерінің 1962 жылғы тігіндісін ақтарып отырып, «мешітке шабуыл» операциясына куә болдық.
* * *
Әуелі облыстық «Октябрь туы» газетінің 25 наурыздағы санында «Құран – дін құралы, дін – кімнің құралы?» деген тақырыппен бір мақала жарияланған. Мұнда Фурманов (қазіргі Жалпақтал ауылы) селосында тұратын бұрынғы молда Сырымғали Айтуғанов былай деп жазады:
«Мен ескі дүниеде туып, сол қараңғылық өмірдің тәрбиесін алған адаммын. Жасым жетпіске келді. Азды-көпті діни оқуым да бар. Қазақ ауылын, қазақ даласын қапырық пен мешеулік басқан сонау дәуірде молдалардың атқосшысы, қолбаласы болып, олардың сарқытын да іштім, айтқандарын да бұлжытпай орындадым. Оларға еліктеп молдалық та құрдым. ...Қазірет-молдалар дін арқылы қараңғылықтағы адамдарды тұншықтырып, оларды билеушілердің аяғының астына салды. ...Міне, енді біз өмір сүріп отырған кеңестік дәуірде дін елкезбе дүмше молдалардың, алдауыш бақсы-балгерлердің құралы болып қана қалды... Менің діннен үзілді-кесілді қол үзуімнің себебі, қазіргі өмір шындығында».
Әрине, мақаланың ең басты түйіні мынау болатын: «Діннің әртүрлі салты бар – намаз оқу, ораза ұстау, баланы сүндетке отырғызу, пітір, зекет беру, тағысын тағылар. Кәрі адамдар дінге сенгенде осындай діни салттарды да ұстайды. Мұның өзі жасөспірімдерге өте зиянды. Жаман әдеттің жұқпалы келетіндігі түсінікті. Санасы әлі қалыптасып болмаған балалар үшін бұл жат нәрсе. Жастарды ескі салттан, қолайсыз көріністен аулақ ұстау керек».
* * *
Жоғарыдағы мақала жалпы дінге, діни дәстүр мен қағидаларға бағытталған әңгіме болса, «Октябрь туы» газетінің 13 мамырдағы санында оралдық мұсылмандардың сол кездегі жалғыз меншігі, соңғы қамалы – мешітке соққы берген. Мақала «Мешіт үйі – халық меншігі, ол халық пайдасына берілуі тиіс» деп аталыпты.
«Мешіт халық қаржысымен салынған үй болғандықтан халық меншігі болып есептеледі. Сондықтан оны қандай орынға пайдалану керектігін де халықтың өзі шеше алады. Осы тұрғыдан алып, Орал қаласындағы мешіттің қазіргі пайдаланылуы туралы мәселені шешу үшін жұртшылық талқысына салуды және оны көпшіліктің пайдасына – балалар мекемелерінің пайдалануына беруді ұсынғымыз келеді. Оған мынадай бірнеше дәлелді себептеріміз де бар:
Біріншіден, халықтың көпшілігі түгелдей мешіттен әлдеқашан қол үзді. Өйткені халықтың сана-сезімі өлшеусіз өсті, діннің надандық пен қараңғылықтың құралы екендігіне көздері әбден жетті, оған ешбір сенбейтін болды. Тіпті дінге нанушылардың ішінен де мешітке барып құдайға құлшылық ететін адамдар өте сирек кездеседі. Мәселен, аптасына бір рет оқылатын жұма намазының өзіне 5-10 адам ғана жиналады. Олардың да көпшілігі мешітті бетке ұстап, пітір, садақа сияқтыларға ақша жинаудан оңай олжа тауып құныққан дүмше молдалар, сопысымақтар. Ал былайғы күндері мешіт қаңырап бос тұрады.
Екіншіден, мешітке көп жылдан бері күрделі түгіл жеңіл де жөндеу жүргізілмеген. Оның есік-терезелері тозған, сылақ-штукатуркалары түсіп қалған. Мешіттен түскен қаржыны молдалар тек өз құлқындарына ғана жұмсап, оны жөндетпестен аздырып-тоздырып үлкен иесіздікке ұшыратқан. Егер осылайша тұра берсе, көп қаржы жұмсалған халық меншігі жылдан-жылға бүлініп, істен шығатыны сөзсіз.
Үшіншіден, мешітте тазалық сақтау деген атымен жоқ. Көп жылдан бері оның іші ақталынбаған. Қабырғалары шаң-тозаң басқан, сондай лас, едендері өте кір. Жайнамаз ретінде еденге төселінген кілем шаң-тозаңға батып, түрлі микробтың ұясына айналған. Қысқаша айтқанда, тазалық әрі санитарлық жағынан алғанда мешітті пайдалануға түгелдей тиым салуға болады. Мұндай халде мешітке адам жинаудың өзін үлкен қылмыс деп санаймыз.
Төртіншіден, мешіт төңірегіне жиналған оншақты дүмше молда мен сопысымақтар оны оңай олжа табатын, арамтамақтықпен шұғылданатын орынға айналдырып келеді. Олардың ішіндегі бас молда Зейнолла Үмбетов – арабша шала сауатты, құранның тек қарасын жүргізіп оқитын ғана білімі бар адам. Ол дінге сенетін адамдарды алдап, молда атын иемденіп жүр. Діншілдердің бар сүйенетін діни кітабы құран болса, араб тіліндегі құран сөздерінің мағынасына түсінбейтіндігін бас молда Зейнолланың өзі де мойындайды. Алайда Үмбетов өзінің осындай надан адам екендігіне қарамастан ұялмай молдалық қылып жүр. Ол «еңбекақы» деп мешітке түскен қаржыдан айына 60 сом ақша алады. Әрине бұл оның көрсетіп алатыны ғана. Ал молданың көрсетпей қымқыратын табысы бұдан бірнеше есе көп. Өлген адамға жаназа оқу, дәуір ұстау, діни мейрамдарда және басқа уақыттарды пітір, садақа алу, құрмандық терісін жинау, неке қию тағы басқа осындайлардан бас молданың қалтасына түсетін табыстың көлемі де, түрлері де көп.
Мешіттің атағын жамылып, Үмбетовпен бірге молдалық құратын және сол арқылы оңай табыс тауып құныққан адамның бірі – Темірғалиев Мұса. Ол Үмбетовтің туған құдасы, мешіттің мүшесі. 1960-1961 жылдары мешіттің кассирі әрі тексеру комиссиясы болып, ол мешіттен түскен ақшаны бас молдамен бірге пайдаланды.
Мешіттің бас молдасы Үмбетовтің жемтіктес оң қолы жалғыз бұл емес. Өз құлқындары үшін мешітке «қызмет» еткен болып жүретін басқа да дүмше молдалар бар. Олар: Ділмағанбетов Мүти – мешіттің есепші-кассирі, Құрманов Ғалла – бұрынғы саудагер, мешіттің қазіргі садақа жинаушысы, Жапаров Хамза – мешіттің тексеру комиссиясының бастығы, Исқақов Абдолла – мешіттің есепшісі, Уахитов Қабир – өлген адамның басына қоятын құлпытас жасаушы, Шарафутдинов Сұлтан – мешіттің мүшесі және басқалар. Бұлардың бәрі де молдалық құрады. Олар қайтыс болған адамдарға жаназа оқып, құран шығады, пітір, садақа алады, мешіт пайдасына деп қосымша ақша жинайды. Ал жинаған ақшаны өз құлқындарына пайдаланады. Сөйтіп, Үмбетов Зейнолла бастаған бір топ дүмше молдалар мешітті өз пайдалары үшін оңай табыс табатын орынға айналдырып отыр. Бұдан былай мұндай жағдайға ешбір келісуге де, төзуге де болмайды.
Міне, осы жоғарыда келтірілген фактілерге байланысты Орал қаласындағы мешіттің қазіргі пайдаланылуын өте орынсыз деп есептейміз және мешітті бұдан былай пайдалану мәселесін жұртшылық талқысына салып шешу керек деп санаймыз. Біздің ұсынысымыз мынадай: Мешіт үйі халық қаржысымен салынған, халық меншігі. Сондықтан да оны балалар мекемелерінің пайдалануына беру жөн болған болар еді. Міне, осы жағдайда ғана халық меншігі өзінің дұрыс орнына пайдаланылатын болады».
Мақалаға Қазақ ССР-інің мектептеріне еңбек сіңірген мұғалім, дербес зейнеткер Ғ.Молдашев, Орал педагогикалық институтының аға оқытушысы С.Өтешев, дербес зейнеткерлер Т.Нұрымбаев пен Ғ.Махамбетов, зейнеткер М.Үмбетов қол қойған.
Облыстың әр аймағынан елге белгілі адамдардың басын қосып, тақырыпты барынша зерттеп жазған «әшкерелеуші» мақала жоғарыдан ұйымдастырылғандай әсер қалдырады.
* * *
Әрине, бұдан кейін газет беті «орынды ұсынысты қолдаған оқырман хаттарына» толып кеткен. Аталған газеттің 26 мамырдағы санында «Мешіт туралы мақаланы талқылаймыз» деген айдармен Орал облысының әр түкпірінен мақаланы қолдаған, «дүмше молдаларды әшкерелеген» хаттар топтамасы жарқ ете қалған.
Бұл хаттардың тақырыбын оқысақ та жеткілікті. «Біз де қостаймыз» – дейді мектеп инспекторы Б.Барадосов. «Орынды ұсыныс» – дейді қала тұрғыны, дербес пенсионер Ғ.Ахметов. «Батыл күрес жүргізілсін» – деген мақаланың авторы З.Қылышев Шілік совхозында бұрынғы мешіттің орнына жиылып, айт намазын оқыған ауылдастарын, Хаби деген молданы сынайды. Өлеңті совхозы, Тайпақ ауданынан «Менің пікірім» деп хат жазған мұғалім Құрмаш Самарханов «жергілікті партия, совет ұйымдары бұқара арасында пәрменді атеистік насихат жүргізбейді» деп наразылық білдірген.
«Діншілдердің әрекеті» деген мақалада И.Жанашев деген оқырман: «Приурал ауданының Красный Урал поселкесінде Ғабдолла деген қожа мен Оралдан келген Ділмұхамбетов деген дүмше молда 1961 жылы қазан айында 40 баланы сүндетке отырғызып, бала басына 5 сомнан ақша жинап кетті. Ақшаға құныққан олар мұны азсынып, бала басына 10 сом, 5 метр мата талап еткен. Трекин селосында да осындай оқиға болған» деп әшкерелейді.
Мешітке, дін қызметкерлеріне шабуыл орыс тілінде де жүріп жатты. «Уральск» газетінің 1962 жылғы 28 қарашадағы санында «Нужна ли мечеть в Уральске?» деген мақала жарияланып, онда да Оралдағы көне мешіт ғимаратының «орнымен пайдаланылмай тұрғаны» мәселе ретінде көтерілген. «Адам аз, аптасына бір мәрте жиналады, осындай үлкен ғимараттың бос тұрғаны жараспайды. Көктемде «Октябрь туы» газетінде мешітті жабу туралы мәселе көтерілген еді, бірақ жергілікті билік тиісті шара алмады. Қалалық коммуналдық шаруашылық бөлімі құзырына алып, діндарларға шағын ғимарат беру керек» – зейнеткер Т.Нұрымбаев, Клара Цеткина атындағы тігін фабрикасының бригадирі А.Есқалиева, №11 мектеп мұғалімдері К.Қабашева мен Ж.Исанова қол қойған хаттың мазмұны осындай.
* * *
Бір таңғаларлығы, осындай шабуылға қарамастан Орал қаласындағы көне мешіт мұсылман жамағатының құзырында қалды. Бірақ тәуелсіздік таңы атқанға дейін тарихи ғимараттың жағдайы мәз болмағаны шындық. Тек 1991 жылы ғана мешіттің мұнарасы халықтың күшімен қайта тұрғызылды. Биіктігі 38,5 метрлік мұнарадан азан даусы ашық тарай бастады.
Бір кездері «қаңырап бос тұрады» делінген мешіт ғимаратына кейін адам сыймайтын болды. Жұма намазы кезінде мешіттің іші ғана емес, ауласында ине шаншар жер болмайтын. 2005 жылы Орал қаласында 1500 адамдық жаңа мешіт салынды. 2006 жылы шаһардың тағы бір көне ғимараты қайта жаңғырды. Іргетасы 1871 жылы қаланған, ел аузында «татар мешіті» аталған ғимарат күрделі жөндеуден өтіп, құлшылық орнына айналды.
P.S.: Тоқсаныншы жылдардағы рухани түлеуден кейін арада 30 жыл өткенде Орал мешіттері тағы да жамағатсыз қалды. Бірақ бұл солақай саясат емес, әлемді әбігерге салған пандемияның кесірі болатын. Бір замандарда оның да тарихы жазыла жатар...
Батыс Қазақстан облысы
