Коллажды жасаған Қонысбай Шежімбай, EQ
Жаңа заман тарихына көз жүгіртетін болсақ, ХХ ғасырдың бірінші жартысы халқымыздың демографиясына аса ауыр зардабын тигізді. Оның басты себебі – екі мәрте айналып соққан алапат ашаршылық. Соның алғашқысы 1921-1922 жылдары болған нәубет еді.
Осы тақырыпты зерттеген тарихшылар нәубеттің бірнеше себебін келтіреді. Олардың ең бастысы Азамат соғысы болса, 1921 жылдағы қатты құрғақшылық және халықтың малы мен егістік жерлерінен айырылуы жығылған үстіне жұдырық болды.
Аштыққа мейілінше қатты ұшыраған губерниялардың арасында Орал мен Бөкей губерниялары да болды. Орал, Бөкей губернияларында құрғақшылықтан егін шықпай қалды, шыққаны жазғы аптапта қурап қалды. Мал өсірумен айналысатын көшпелі және жартылай көшпелі аудандардағы жайылым мен шабындық толық күйіп кетті. Сонымен қатар жергілікті халықтың өзіне қажет миллиондаған пұт астық Самара мен Саратов секілді губернияларға жөнелтілді. 1921 жылғы тамыз айынан бастап Орал және Бөкей губерниялары аштықтан зардап шеккен аймақтар тізіміне ресми енгізілді.
Бүгінде Батыс Қазақстан облысының мемлекеттік архивінде 1921-1922 жылдардағы ашаршылыққа қатысты көптеген құжат сақталған. Сондай құжаттардың бірінде «КирРОСТА» Орынбор Қырғыз өлкелік бөлімі тілшісінің Орал губерниясындағы ашаршылық туралы «Ужасы голода в Уральской губернии» (Орал губерниясындағы аштық алапаты) атты мақаласы жарияланған. Ол мақалада: Орал губерниясында құстардың, жәндіктердің, ит пен мысықтың, тіпті, адамдардың бірін-бірі жеу фактілері болғаны айтылған. Мысалы: Орал губерниясы Елек уезі Ташла болысы Иртек ауылындағы бір тұрғынның үйінен жас баланың мүрдесі табылған: ыдыста жас баланың жүрегі, өкпесі, бауыры, сонымен қатар, қазанда жас баланың еті пісіріліп жатқаны баяндалады. Сонымен қатар Елек уезінде адам жеу фактісін тексеру жөнінде комиссия құрылған. Комиссияның тексеру жұмысы барысында, Грязно-Иртекск ауылында аштыққа ұшыраған халық барлық тірі мысық, итті жеп бітіріп, өздері өлудің аз-ақ алдында жүргендігі және оларға 2-3 аптадан кейін көмек көрсетілмесе, жергілікті халықтың барлығы қырылатындығы, аштыққа ұшырағандар тіпті, адам кейпінен айырылып, көлеңке секілді жүргендігі туралы хабарланады (БҚО МА, 19-қор, 1-тізім, 29-іс,42-46-бб.).
«Губстатбюро» меңгерушісінің 1921 жылы 30 қарашада берген ақпаратында, 1920 жылы халық санағы жүргізіліп, жалпы Орал губерниясында 525 600 мың адам болғандығы көрсетілген. Сонымен бірге уездер бойынша ашыққан адамдардың саны туралы мынадай мәлімет бар: Орал уезінде – 38 мың адам (жалпы халықтың 30%-ы), Елек уезінде – 90 мың адам (жалпы халықтың 70%-ы), Жымпиты уезінде – 33 мың адам (жалпы халықтың 35,5%-ы), Калмыков уезінде – 42 мың адам (жалпы халықтың 70%-ы), Гурьев уезінде – 24 мың адам (жалпы халықтың 20%-ы) (негізі: БҚО МА, 19-қор, 1-тізім, 12-іс, 2-бет).
Сол зұлмат жылдары ата-анасынан айырылып, тұл жетім қалған балалар саны өсіп кеткен болатын. Калмыков, Жымпиты уездеріне аштыққа ұшырап, үйсіз қалған балалар сырттан толассыз ағылды. Балалар үйіне сырт аймақтардан күн сайын 30-50 бала қабылданып, бұл мекемелердегі адам саны 3-4 есеге артып кеткен. Мысалы, әр жетімдер үйіндегі бала саны 120-дан асып отырған. Орын жетіспеушілігі, балалар үйіндегі салқындық, ластану, паразиттердің таралуы түрлі жұқпалы аурулардың көбеюіне соқтырды.
Балалар үйінде 1922 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 1500 адам есепте болған, оның 89-ы ауруға ұшырап, 69-ы қайтыс болған. Тастанды балаларды іріктеу және олардың үйсіз қалу себептерін айқындау мақсатында әлеуметтік қамқорлықтағы апалы-сіңлілер мен ағалар институты құрылды. Үй-жайсыз қалған балаларға көмек көрсету мақсатында 200 адамдық орны бар 3 балалар үйі ашылды.
ХХ ғасырда Орал губерниясы халқының тең жартысы аштан қырылды немесе өзге өңірлерге босып кетті. Қаншама шаңырақтың түтіні өшіп, ата-ана баладан айырылды. Қаншама бала жетімдік зардабын тартты. Бұл деректер де Батыс Қазақстан облыстық архивінде сақтаулы тұр. (БҚО МА, 12-қор, 1-тізім, 263-іс, 31-бет).
Осындай қиын-қыстау кезеңнен шығу үшін атқарушы комитет тарапынан көптеген шара ұйымдастырылды. Аштыққа ұшырағандарға көмек көрсету, аштықты тоқтату және алдын алу мақсатында Орал губерниялық комиссиясы құрылды. Көктемгі егіс науқаны кезінде губернияның барлық жерінде екі апталық «Красный пахарь» (Қызыл диқан) акциясы, ауыл шаруашылығына қатысты конференциялар ұйымдастырылды. «Красный пахарь» кезінде «Үгітші және насихаттаушы» атты парақшалар мен арнайы анықтамалықтар әзірленген. Медициналық-санитарлық секциясы санитарлық-тазалау шараларын ұйымдастырған.
Архив қорында сақталған губерниялық саяси ағарту бөлімінің үндеу хатында орталықтан Орынбор, Ақтөбе және Орал губернияларына 1 млн пұт көлемінде дәнді дақыл жіберілгендігі айтылған. Сонымен қатар осы құжатта Украинадан Орал губерниясына тұрақты көмек аясында 23 вагон азық-түлік жөнелтілгені көрсетілген (БҚО МА, 12-қор, 1-тізім, 151-іс, 2-бет).
1921 жылдың 25 тамызы мен 31 желтоқсан аралығындағы аштыққа ұшырағандарға көмек көрсету жұмыстары туралы Орал губерниялық комиссиясының есебі мен баяндамасында келесідей көмек көрсетілгендігі туралы айтылған: Орал қаласында 4450 адамға арналған өткізу парағы бар 5 асхана ашылды; аштыққа ұшырағандар қорына түсетін губерния ішінде салық жинау жұмысы ұйымдастырылды (негізі: БҚО МА, 19-қор, 1-тізім, 2-іс, 9-бет);
Кеңестік биліктің қатаң бақылауына қарамастан еліміздің кейбір тарихшылары мен жазушылары тарихтың ащы шындығын болашаққа жеткізуге тырысты. Алайда бұл тақырыптың әлі де ашылмай қалған тұсы көп. Сол үшін біз зерттеушілер мен тарихшыларды құпиясы мен сырын ішіне бүгіп жатқан аштықтың ақиқатын зерттеп, халыққа жариялауға шақырамыз.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: «Біздің тарихқа жіті көзбен қарап, өткенді ұмытпауымыз осындай нəубеттердің қайталанбауы үшін қажет. Халықтың қасіретті сəттері əрдайым елдің жадында болуы тиіс. Бұл ретте тұтас ұлтты жойып жібере жаздаған ашаршылық ешқашан ұмытылмақ емес» деген болатын. Сондықтан да мұндай қасіретті ұлы жұттың елімізде және дүние жүзінде қайталанбауын қалаймыз.
Айжан САУҒАБАЕВА,
Батыс Қазақстан облыстық мемлекеттік архивінің директоры
ОРАЛ
