Қазақстан Республикасы Мемлекеттік тәуелсіздігінің туын көтеріп, ел алдында ант берген Тұңғыш Президентіміз, Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің халыққа арналған барлық жолдауларында, әйгілі «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры», тағы басқа еңбектерінде еліміздің, ұлтымыздың Мәңгілік ел болу идеясына айрықша екпін беріп келеді. Тәуелсіз мемлекеттігіміз – Қазақстанның әрбір азаматының ең қасиетті ұғымы. Ол тек ресми статус немесе геосаяси ахуал, жағдай емес. Ол – осы мемлекет азаматтарының дүниежүзілік қоғамдастықпен тең құқықтығы, әлемдік қарым-қатынастағы өрісі, мүмкіндігі, өсуі, өнуі, ғаламдық бәсекелестікке лайықтылығы. Осындай талаптардың биігінде болу үшін талай азаматтарымыз ел игілігіне еңбек етудің алдыңғы шебінде жүруі тиіс.
Мемлекетіміздің сондай бетке ұстар тұлғаларының бірі – Икрам Адырбекұлы Адырбеков. Ол – Қазақстан Республикасының көрнекті мемлекет қайраткері, 1996-2017 жылдар аралығында Сыртқы істер министрінің орынбасары, Литва, Латвия, Эстония, Малайзия, Индонезия, Филиппин, Бруней, Қытай, Вьетнам мемлекеттерінде Төтенше және өкілетті елші, Қызылорда облысының әкімі, Парламент Сенатының депутаты, Халықаралық қатынастар, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің төрағасы қызметтерін абыроймен атқарған әріптесіміз, досымыз. Икрам Адырбековтің өмірбаяны мен сан салалы қызметінен ақпарат беретін «Елшінің жазбасынан» деп атын өзінің болмысына ұқсас, ішкі мәдениеттілігімен өте сыпайы қойған қолжазбасын оқып шыққан адам тәуелсіздікті жариялаудың, оның ішкі, сыртқы мазмұнын толықтырып, мемлекет мүддесін қорғау жолдарының қаншалықты күрделі, тосын әрі орасан отаншылдықпен, білімдарлықпен қатар, қайрат-жігер талап ететіндігіне көзін жеткізер еді.
Икрам бауырымызбен көп жылдардан бері әріптес, өзара сыйластығымыз бен қадірлестігіміз таза қалыптасқан, мемлекеттік қызметте танысып, табысып, түсініскен, әңгімеміз жарасқан жандармыз.
Екіншіден, біздің өзара түсіністігімізге, сырлас болуға ықпал еткен жағдайлар – екеуміз де екі уақытта Қытай Халық Республикасында елші, Қазақстан Парламенті Сенатының Халықаралық қатынастар, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің төрағасы болдық. Көптеген халықаралық конференциялар, кездесулер, келіссөздер, пікірталастарда, Еуропа Қауіпсіздік Ынтымақтастық Ұйымының Парламенттік Ассамблея (ЕҚЫҰ) мүшелері болып, оның мәжілістерінде бірлесіп, ел атынан, біздің Парламент атынан сөз сөйлеп, ұлт намысы үшін барымызды салып, қатар жүрдік.
Үшіншіден, адами қатынасымыз бір-бірімізді іздеп, пікірлескіміз келіп тұратын жақындыққа ұласты.
«Елшінің жазбасынан» кітабы бірінші беттен-ақ оқушысын Ұлы даланың кеңістігіндегі, ғасырлардан-ғасырларға жалғасуында бабаларымыздың еркіндік аңсаған ұлы жорығынан бастау алып, азат ел болудың бақытын бағалаудан сөз тартады. Нұрсұлтан Назарбаевтың жас мемлекетіміздің жаңа заманға сай сыртқы саясатын қалыптастырып, оны кәсіби дипломаттармен, ел ішіндегі мемлекет қызметіндегі тәжірибелі, отаншыл лауазымды қызметтерде нәтижелі іс атқаруға қабілетті тұлғалармен жасақтауына тоқталу арқылы өзінің де сыртқы саясат саласына келуі туралы төмендегідей мағлұмат береді: «...Тәуелсіздіктің осы бір бастау кезеңінің алғашында мемлекеттік агроөндірістік комитетіне, кейін сыртқы экономикалық байланыс министрлігіне тиесілі «Казагро сыртқы сауда» мемлекеттік компаниясының жетекшісі едім…
...бес-алты мемлекеттік сыртқы сауда компанияларының басшылары Мемлекет басшысы мен Премьер-Министрдің шетелдерге жасаған ресми сапарларына қатысып жүрдік. Кей жағдайда сапарларды ұйымдастыруға да қол ұшын беретінбіз-ді. Бұл біздің ендігі арада Үкімет мүшелерімен таныс болуға, кейбір өзекті мәселелер туралы солармен пікір алмасып, ой бөлісіп жүруімізге мүмкіндік те берді...» (И.Адырбеков. «Елшінің жазбасынан». 5-бет).
Автордың баяндауынша, осылайша сыртқы сауда арқылы басталған халықаралық қарым-қатынас саласындағы қызметі оны көп ұзамай мемлекетіміздің жоғары лауазымды жауапты дипломатиялық қызметіне алып келді.
Сыртқы істер министрлігі елімізде бүкіл экономика дағдарысқа ұшырап, қаржы тапшылығы жайлап, күйзеліп тұрғанда құрылған еді. Соған қарамастан Президенттің пәрменімен сыртқы саясат әуел бастан сауатты жүргізіліп, министрлік те жаңа талаптарға сай жасақталып, АҚШ, Ресей, Қытай сияқты алып мемлекеттерден бастап, Қазақстан үшін стратегиялық маңызы бар басқа елдерде де біздің елшіліктер ашыла бастады. Бұл – қауырт кезең мемлекетіміздің әлемдік қоғамдастыққа батыл енуінің алғашқы қадамдары болатын. Жариялы ашық саясаттың артында қаржылық, ұйымдастырушылық, шаруашылық, тұрмыстық қажеттерін қамтитын кешенді жұмыс жатыр. Оларды білетін, тиімді шешім қабылдай алатын білікті ұйымдастырушылар қажет болды. Осындай уақытта Сыртқы істер министрі Қасым-Жомарт Тоқаевтың таңдауымен Икрам Адырбеков министрдің орынбасары – Бас қаржы-әкімшілік басқармасының басшысы болып келіп, еліміздің сыртқы саясатының қаржылық, материалдық базасын қалыптастыруда қыруар жұмыс атқарды. Жаңа құрылған Сыртқы істер министрлігінің сұраныстарын Үкіметтегі қаржы саласының қызметкерлері дипломатия, саяси қатынастарды әуелде түсіне қоймай, бұрынғы жүйеден шыға алмай жүрді. Осындай кезде қаржылық қатынасты және оның жаңа талаптарын білетін Икрам Адырбекұлының СІМ-ге келгені және оның мемлекетшіл қызметі, әсіресе елшіліктердің әділ, сауатты қаржыландырылуын жолға қойды.
«Елшінің жазбасынан» кітабында сол жылдардағы ел мүддесінде шешілген көп жағдайлар ашық айтылып, оған қатынасып, іскерлік көрсеткен, сондай-ақ шетелдік іскерлік тұлғаларымен, билік өкілдерімен жүргізілген келіссөздер, қарым-қатынас, шешілген түйіндер туралы өте тартымды әрі оқушысына түсінікті тілмен жазылғаны көңіл толтырады. Икрам Адырбекұлы тікелей өзі қатынасып, істелген тыңғылықты істер туралы да, сыртынан бақылап сараптап, ой бөліскен тараулары да нақты дерекпен оқушысын оқиғадан оқиғаға қызықтыра жетелеп отырады. Дипломатиялық қызметтің қыр-сыры көп. Ал олардың алғашқы кезеңі, тұрмыстың орналасуы, ғимарат, қызметтік офис, көлік, жабдық мәселелері әдетте көп айтыла бермейді. Кейде тіпті олардың қалай шешілетініне де көп адамдар мән бере қоймайды. Әрине, үлкен саясаттың көлеңкесінде олар екінші кезекте. Алайда үлкен саясатты ұтымды, нәтижелі жүргізу үшін де қажетті жағдай ұйымдастыру да көп уақыт алады. Автор осындай қарбаласы мен ауқымы көп жұмыстардың көрінісі ретінде Литвадағы елшілік үшін мемлекетіміздің меншігіне жер алып, екі ғимарат салдыру жолында қанша кеңсе, қанша лауазымды тұлғалармен келіссөздер жүргізілгенін шеберлікпен, қызықты иірімдермен жеткізе білген.
Икрам Адырбеков естелік жазудың өте тиімді тәсілін тауыпты. 2008 жылы Бейжіңде ашылған XXIX Олимпиада ойындары – ежелден келе жатқан ұлы дәстүрдің жалғасы. Соңғы жарты ғасырда АҚШ, тағы басқа әлемдегі ықпалды мемлекеттер мұндай дәрежедегі спорт ойындарының өткізілуөткізілмеуіне орынсыз араласып, саясаттандырып жібергені де белгілі. Кітап авторы осы жағдайлардың бәрін сараптап, Қытайдың сол кезеңде Олимпиада ойындарын өткізуге дайындық, өткізу кезіндегі ұйымдастырылған өте ауқымды әлемдік қарым-қатынас процестерін, Қытайға қарсы, Олимпиада ойындарын болдырмау ниеттері жасалғанын баяндап, бұрын жариялана бермеген қызықты жағдайларды да ортаға салады.
Сол кездегі ҚХР Төрағасы Ху Цзиньтао Олимпиада ойындарының ашылуына біздің Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевты арнайы шақырып, құрмет көрсеткені, Елбасының Қытайдың бұрынғы Төрағасы Цзян Цзяминьмен протоколдан тыс, бейресми кездесулері, өзара түсіністік әңгімелері кімді болса да бейжай қалдырмасы анық. Әрине, бұл шаралардың барлығының өз дәрежесінде өткізілуі де сол елдегі біздің елшіміздің тынымсыз еңбегімен, оның қытай достармен тіл табыса білуімен тікелей байланысты әрі өте мазмұнды байқағыштықпен жазылған.
Қазақстан-Қытай шекарасының тарихы туралы қысқаша мәліметтер де қазақ оқушысына қажет. Біздің тәуелсіз мемлекеттігімізді Қытай тарапы мойындап, бізбен тең дәрежеде дипломатиялық қатынас орнатқаннан кейін, Нұрсұлтан Назарбаевтың Қытай басшыларымен алғашқы кездесулерінде қойған талабы – шекаралық келісімге қол жеткізу болғанының тарихи маңызы зор. Сол келіссөздер нәтижесінде, 1994, 1997, 1998, 1999 жылдары екіжақты келісімдерге мемлекеттер басшылары қол қойып, парламенттерде ратификацияланып, БҰҰ-да қабылданды. Жеріміздің тұтастығы, шекарамыздың мызғымас беріктігі – елші қызметінің ең қасиетті борышы.
«Елшінің жазбасынан» кітабының көлемді тарауы «Әлемдік қаржы дағдарысы және Қытай» деп аталады. Бұл бөлімде кешенді Қытай экономикасының соңғы 15-20 жылдағы дамуы, дағдарысы, оның әлемнің экономикасы ең қуатты мемлекеттер – АҚШ, Еуропалық одақ, Жапония, Ресей және басқа елдермен қарым-қатынасы, үйлесімділіктері, қайшылықтары сарапқа салынған. Қытайдағы шағын және орта бизнестің жағдайы, оны өрістетудегі тәжірибесі, салық жүйесі кеңінен әңгіме болып, көптеген дамушы елге де сабақ бола алатынына да назар аударылады.
Қаржылық дағдарыстың экономиканың дамуына немесе тоқырауына тигізетін әсері де маман тұжырымдарымен тиянақталған. Аграрлық кешен, жұмыссыздық, мигранттар мәселелері де қызықты да салыстырмалы деректермен толықтырылған.
Кітаптың бес үлкен тарауы елшінің Малайзиядағы қызметіне арналыпты. Әсіресе, өткен ғасырдың 90-шы жылдары Малайзияның «Азия жолбарыстарының» алдыңғы шебінде болып, халықтың тұрмысын көтеруде бұрын болмаған жетістіктерге жеткені әлемге аян. Елшінің ой қорытулары саяси билік, үкімет қызметін, елдегі кең ауқымды реформалар жүргізілуін, нәтижелерін сараптап қана қоймай, өзінің көзқарасын, пікірін ортаға салуы да оның бұл тақырыпты бүге-шігесіне дейін терең зерттегенін көрсетеді.
«Елшінің жазбасынан» кітабының бел омыртқасындай бөлімі Малайзия елінің ұзақмерзімді Премьер-Министрі Мохаммад Махатхирдің феноменін талдап, оның саясаттағы, бүкіл Малай елінің тағдырындағы орнын айшықтайды. Жай, ресми ақпарат құралдарынан кездестіре бермейтін деректер Икрам Адырбекұлының аса мұқият ұқыптылығымен жүйеленіп жарияланғаны көңілге қонымды-ақ. Сондай елеулі оқиғалардың бірі – М.Махатхирдің 23 жыл атқарған Премьер-Министр лауазымынан өз еркімен кетуіне байланысты Біріккен малай ұлттық ұйымының (БМҰҰ) жылдық Бас Ассамблеясында сөйлеген сөзінің кейбір өткір жерлеріне тоқтала кетудің де жөні келіп тұр. Елші өзі қатынасқан Малайзия елі үшін тарихи жиынында М.Махатхирдің төмендегі сөзіне мән беріпті: «...Осы жылдар ішінде 5 миллион болған малай халқының саны 25 миллионға жетті. Бұрын тек каучук пен пальма майынан басқа өндірісі жоқ малай елі дамыған елдердің қатарына қосылды. Елдегі барлық этнос тыныштықта өмір сүруде. Малай балаларының қолынан бұрын тек егіс егу немесе балық аулау ғана келетін еді, енді олар барлық салада жоғары білім мен мамандыққа ие болды. Бүгінгі күні көптеген малай азаматы мемлекет қайраткері, профессор, генерал атанды, бизнестен миллионерлер шықты, көптеген халықаралық ұйымды басқаратын дәрежеге жетті. Бүкіл мұнай, газ саласы мемлекет меншігіне өтіп, ол ұлттың байлығына айналды...
...Коррупция, менмендік, халықтың мұң-мұқтажына құлақ аспау, өз мүддесін жоғары қою – партияның әлсіреуіне, беделінің жоғалуына алып келеді...» (Икрам Адырбеков. «Елшінің жазбасынан». 37-38-беттер).
Автор осы сияқты Малай елінің Премьері М.Махатхирдің әр кездегі, әр дәрежедегі сөздерін сараптау арқылы өзі болған елдің хал-ахуалынан, тұрмыс-тіршілігінен оқушысына мол мағлұмат береді. Кітапта тек экономика, саясат саласында ғана емес, ғылым, білім, әсіресе тіл мәселесіне байланысты малай елінің тәжірибесі кеңінен орын тапқан. М.Махатхир билік басына келгеннен кейін малай тілінің қытай тілінің көлеңкесінен шығып, басымды мемлекеттік тіл дәрежесіне көтерілгенін ескерсек, мұндай тәжірибенің біз үшін де артық болмасын жазады кітап авторы.
Икрам Адырбекұлы дипломатия саласына үлкен өмір мектебінен өтіп, өзі еңбек еткен – мейлі ол ғылыми-зерттеу институтының лаборатория басшысы немесе өндіріс құрылымдарының ұйымдастырушысы, елшілік басшысы, Қызылорда облысының әкімі лауазымдарының қай-қайсысын да білімділікпен, мемлекет жанашыры қандай болу керектігіне үлгі боларлық әдіс-тәсілмен еңбек етіп, зор абыроймен атқарды. Үнемі артынан жақсы сөз ерді. Өткен жолы, барлық өсу баспалдақтары қайталанбас қымбат кезеңдер екеніне күмәніміз жоқ. Қай жерде, қандай қызметте жүрсе де төңірегіндегі адамдармен, үлкен, кішімен тіл табысып, білімін өсіріп, өрісін кеңейтіп, тілектестерін көбейтіп, ғибратты, парасатты орта құрып келеді. «Елшінің жазбасынан» кітабының бірнеше тарауы өз өмірінің – отбасы, ата-анасынан бастап, мектептегі жадында сақталған ұстаздары, еңбек жолында көрген өнегелі ағалары, жақсы адамдар туралы, «оларға ілтипат көрсетуім – азаматтық парызым» деп ағынан жарыла еске алыпты.
Өмірден ертерек, бір жылда кеткен ата-анасы жерленген Түркістан маңындағы Балтакөл ауылына «ел тарап кетпесін деп мешіт салдырып, егіске арналып канал қаздырып, орта мектепті күрделі жөндеуден өткізіп, қолымнан келгенін жасауға тырыстым» деп перзенттік парызын орындай алғанымен де оқушысымен ой бөліседі.
Сондай-ақ Икрам жазбаларында өзінің бозбала кезіндегі албырттық сезіммен өзінің әділдігін, бірбеткейлік мінезін түсініп, қамқорлық жасаған мектептегі ұстазы Рәзия Дүйменова апайына шәкірттік тағзымы, есейіп еңбекке араласқан шағында шынайы жанашырлық, ешқандай есепсіз тек осындай таза, өсуге қабілетті жігіттің қоғамда өзінің адамгершілігіне, біліміне, қабілет-қарымына қарай, лайықты орын, жауапты қызметке қосылып, абыройлы болуына тілектес әрі тікелей ықпал ете алған, ағалық аялы алақандарын аямаған Хисмедулла Искахұлы Үкібаев, Исабек Мырзахметұлы Мырзахметов, Көпмағамбет Елемесұлы Елемесов сияқты елге белгілі қайраткер тұлғаларға деген құрметін ерекше алғыс сезіммен жазғаны да азаматтық дәрежесінен көрініс беріп, адамның жанын жадыратады. Икрам Адырбекұлы бұл еңбегінде әртүрлі жағдайларда еңбектес, әріптес, қарым-қатынаста болған жүзден астам адам туралы (оның жартысына жуығы шетелдіктер) жазып, көпшілігінің мінез-құлқына, жұмысына пікір білдіріпті. Бұл да бір іскерлік мәдениет болар.
Сенаттағы қызметтес әріптестерімен, одан кейінгі өміріндегі өзі сыйласып жүрген азаматтармен де ерекше қадірлесіп, дидарласып жүруін де бүгінгі өмірінің қазынасы, байлығына жалғастыра алған Икрам Адырбекұлы өзі де елінің ерен Тұлғасы.
Икрам Адырбековтің «Елшінің жазбасынан» кітабы – әрине бірінші кезекте жас дипломаттарға, біздің туымызды шетелдерде көтеріп жүрген бүгінгі елшілерімізге, сондай-ақ халықаралық қатынастарға қызығушылық білдіретін қалың оқырманға пайдалы, құнды шығарма.
Мұндай танымдық шығармалар Сыртқы істер министрлігінде, елшіліктерде ұйымдастырылатын «Елші кітапханасының» көркі боларына күмәнім жоқ.
Қуаныш СҰЛТАНОВ,
Парламент Мәжілісінің депутаты
