Балабақша түрлері
Хоикуен баланы 1 жастан бастап қабылдайды. Таңғы сегізден кешке дейін істейді. Жұмысбасты ерлі-зайыптылар үшін ыңғайлы. Балабақшаның қай түрі болса да сәбиге мейлінше еркіндік берілген. Белгілі бір сағатта өнер үйреніп, тәрбиеші айтқан кезде ғана демалу керек деген шектеу жоқ. Мәселен, балаға сурет салу ұнамаса, қылқаламды қойып, қалаған нәрсемен айналысуына болады.
Жапонияда жекеменшік балабақша мен үкіметтік балабақша арасында айтарлықтай айырмашылық жоқ. Әр балабақшада балалар белгілі бір форма киеді. Бірдей форма кию мектеп оқушыларына да міндеттелген. Балабақша жұмысы жоғары оқу орындары мен мектептер секілді үш семестрге бөлінген. Бала каникул кезінде де балабақшаға келіп, бассейн, тағы басқа пайдалана алады. Сабақ өтпесе де тәрбиешімен тілдесуіне болады.
Йоучиен құны хоикуенге қарағанда қымбат, өйткені материалдық жабдықтау тұрғысынан артықшылығы көп. Кейбір йоучиендер белгілі бір университеттің қарамағына кірген. Мұндай элиталық балабақшаға барған бала университет аумағындағы мектепке қабылданады. Оны бітірген соң университетке емтихансыз түседі. Жапонияда ақылы балабақшада толық емес отбасылар мен табысы аз адамдарға жеңілдік жасалған.
Бұл елде балабақша меңгерушілерінің елу пайызы – ер адамдар. Тәрбиеші болатын адам екі және төрт жылдық арнайы курстан өтеді. Мұндай курста баламен қарым-қатынас аспектілерінен бөлек, сурет салу, дене шынықтыру, оригами, музыка тағы басқа пәндерді жүргізудің әдістемесі оқытылады.
Балабақшаның қай түрі болса да ұлттық стильде жабдықталған. Балалар ұйықтағанда тәрбиеші футон деп аталатын көрпе төсейді. Жиһаздары да қарапайым, жапондық минимализм принциптері аңғарылады. Балабақшада әдеттегі нормаға сай сүт, жеміс-көкөністерден әзірленген тағамдар беріледі. Сондай-ақ анасы бала экскурсияға шыққанда жеу үшін обентоу деген тағам мәзірін дайындайды. Обентоу қорапқа салынған, жиырма төрт түрлі өнімнен тұратын ұлттық ас мәзірінің жиынтығы. Оқушысы бар үйде анасы обентоуды күн сайын мектепке беріп жібереді. Обентоуды жасау баланың анасынан ұлттық тағамды шеберлікпен әдемі етіп әзірлей білу қабілетін талап етеді. Жапон әйелі обентоуды ешқашан дүкеннен сатып алмайды, тағамдардың барлығын өз қолымен әзірлейді. Жыл мезгіліне сай тағам түрлері де, безендірілуі де өзгеріп отырады. Обентоумен қоректену кезінде бала эстетикалық ләззат алу керек деп есептейді. «Жапондар көзбен жейді» деген мәтелдің себебі осы.
Жапон балабақшасында әртүрлі өнер сабақтарынан бөлек, мектепке дайындық ретінде оқу, жазу негіздері оқытылады. Бірақ басты ұстанымы білім беру емес, тәрбие сіңіру, қоғамдық ортаға бейімдеу. Балаларды ойын арқылы мәселені шешуге үйретеді. Бірақ баланы бәсекелестік, бір-бірінен озу ниетінен алыс ұстайды. Жапонның ежелгі Ата Заңында «адамның артықшылығы – қайшылықты болдырмауы» деп жазылған. Сондықтан пікірталас кезінде біреудің екіншіні жеңуі қайшылыққа әкелетіндіктен, қандай мәселе болса да ымыраластық деңгейінде шешу негізгі ұстаным. Жапондар балалар арасындағы келіспеушілік олардың болашақта ұжымға сіңуіне кедергі келтіреді деп есептейді. Сондықтан қандай жағдай орын алса да ұрыс, төбелеске жетпеуі керек.
Сондай-ақ жапон білім жүйесінде балаларға хормен ән айтқызу үрдісі бар. Жапондар бір әнші баланы сахнаға жарқыратып жеке шығару педагогикалық этикетке жат нәрсе деп есептейді. Кішкентай кезінен баланы ел алдында дара ғып көрсетуді дұрыс санамайды. Балалар әнді бірігіп айтса, бірлікке, ұйымшылдыққа бейімделеді дейді. Жапондар спортты жақсы көреді. Балабақшалар мен мектептер спорттық жарыстарға белсенді қатысады. Мектепке дейінгі білім мекемелерінде тәрбиешілер бүлдіршіндердің ортасында ойнап жүргенін көруге болады. Балабақшада ұсақ моториканы дамыту үшін оригами, оятори сияқты ұлттық өнер түрлері үйретіледі. Ұсақ моториканы дамыту иероглиф жазуда аса маңызды.
Ата-ана мен тәрбиеші бірдей жауапты
Тағы бір ерекшелігі, ата-ана тарапынан белсенділікті талап етеді. Тәрбиеші әр баланың ұйқысы, ас ішуі, өзін өзі ұстауы, жалпы бір күн ішіндегі қимыл-әрекетін арнайы дәптерге тізіп жазып отырады. Ата-аналар да баласының күнделікті әрекеттерін үйдегі дәптерге сипаттап жазуы керек. Бала тәрбиесі ата-ана мен тәрбиешінің бірлесе еңбек етуі арқылы жүзеге асатын процесс. Мұндай әріптестікте тәрбиеші жетекші рөл атқарады. Тәрбиеші ата-анаға баланың өсіп-жетілу кезеңінде үлкендер тарапынан қандай қамқорлық жетпейді, соны көрсетіп отырады. Ата-ана бала тәрбиесі деген аса жауапты істе тәрбиешінің ақыл-кеңесін ескеруге міндетті. Балабақшада ата-аналар жиналысы жиі өткізіледі. Мекемедегі іс-шараларға да ата-аналар қатысады.
Үлгі болар бір қыры, ұлттық тәрбие қағидаттары негізінде байырғы аңыз әңгімелерін, халықтық өлең-жырларды оқып беру арқылы патриоттық рухта тәрбиелеу. Басты мақсаты — дені сау, ұлтын сүйетін, ұлттық құндылықтарын қадірлейтін, мемлекетін қастерлейтін қоғам өкілін тәрбиелеп шығару. Туған өлкенің тарихи мекендерін таныстыру, баланы төзімділікке бейімдеу, табиғатты жаны сүйетін азамат етіп тәрбиелеу мақсатында топтық экскурсиялар ұйымдастырылады. Жалпы, Күншығыс елінде табиғатпен байланысты балалар қатысатын мерекелер өте көп.
Ұрыс-керісі жоқ қоғам
Жалпы, жапондар дау-дамайды ұнатпайды. Келіспеушілік туындаса керіскеннен гөрі үнсіз тарқасуды құп көреді. Айтыс-тартыс, өзін ерекшелеп көрсету, өзінікі дұрыс екенін көп сөзбен дәлелдеу жапонға тән қасиет емес. Туралығын ісі арқылы дәлелдейді. Тәрбиеші, мұғалім тапсырманы дұрыс орындамаса да балаға ұрыспайды. Меңзеу арқылы (мысалы, суретке нұсқау) дұрыс әрекет амалын көрсетеді. Жапон балабақшасы мен мектебінде балалардың миына салмақ салмау жағы ойластырылған. Әр саладан там-тұмдап мәлімет беру, сабақты еркін формада өткізу үрдісі байқалады. Ақпаратты үйіп-төгіп, мол мәліметті бірден сіңіруге мәжбүрлеу бұл елдің білім жүйесіне тән емес. Бала өзіне ұнайтын саланы тереңірек білгісі келсе қосымша кітап оқып, өз бетінше ізденгенін құп көреді.
Жапонияда адамның жеке мүддесі үшін емес, ұжым, қоғам үшін еңбек ету дағдысы қалыптасқан. «Бәріміз жұмыла кірісейік» идеясы балабақшадан санаға сіңеді. Бүлдіршіндер кіші, орта және дайындық топтарына бөлінеді. Топтар ұлттық мәдениеттің нышаны ретінде гүлдердің атымен аталады. Мектептердегі сияқты балабақшалар жұмысы 1 сәуірде басталады. 6-8 баладан тұратын шағын топтарға бөлінеді. Жарты жыл сайын топ құрамы ауысып отырады. Бұл балаларды әлеуметтік ортаға бейімдеу үшін ойластырылған. Сондай-ақ тәрбиешілер де алмасады. Балақайға әрекетті таңдау еркіндігі берілген. Тіпті бала ойыншығымен жеке отырғаннан гөрі топтағы бүлдіршіндермен ойнағанын дұрыс санайды. Топтасып ойнау арқылы адами қатынастар негізі қаланады деп есептейді. Сондықтан неше түрлі сабақ оқытып, өнер үйренуге күштеу мақсат емес. Әрине балабақшада ұлттық мерекелерге орай мәдени шаралар, спорт жарыстары өткізіледі. Ән, би сабақтары да бар. Бірақ өнердің қандай да бір түрімен айналысуға баланы ешкім мәжбүрлемейді. Мектеп уақыты таяғанда ғана қатал тәртіп енгізіледі. Яғни мектепке дайындық сабақтары өткізіледі.
Бәсекелестік қажет емес
Балаларды білім, өнер жағынан бір-бірімен жарыстырып, бәсекелес етіп шығару үрдісі де байқалмайды. «Мен одан қалмаймын» деген бәсекелестік пиғылдан алыс баланың жүйкесіне салмақ түспесі белгілі. Жапондар әр баланың ми қабілетін ескере отырып, физикалық шама-шарқын негізге алып бағыт беріп, болмысына лайық деңгейде білімге баулиды. Бұл жапон қоғамында адамның қарым-қабілетіне байланыссыз тең мүмкіндіктер мен жағдай жасалғандығын көрсетеді. Жалпы жапондарға тән қасиет, бала кезде қандай да бір өнер я кәсіп ұнаса, сол жолға түсіп, өмір бойы бір салада қызмет етеді. Қолға алған істі ешкімнің нұсқауынсыз, тиянақты атқарып, әуесқойлықтың өзін кәсібилікке жеткізе білу жапонға тән беріктік нышаны. Ата-анасы баланы көңілі қаламаған іске күштеп итермейтіні содан. Сәбиді балабақшаға да зорлап апармайды. Үлкендердің қарым-қатынасына лайық, жапон баласы тентектік жасамайды. Қоғамдық тәртіпке бағыну, ұлттық тәрбие нормаларына сай әрекет ету қалыпты жағдай.
«Бәленшенің баласын қарашы, ал сен итсің» деп, өзгені үлгі етіп, ұл-қызының бойындағы кемшілікті бетіне басып жатқан ата-ана жоқ. Оған қоса жапондар баласы қандай да бір жетістікке жетсе, тіпті сабақты кілең беске оқыса да «менің балам мықты» деп мақтанбайды. Жалпы, өзінің де, бала-шағасының да артықшылығын елге көрсетіп, мақтану жапон болмысына жат. Егер бір жапонға танысы «ұлың ақылды екен» немесе «қызың қандай ұқыпты» деп мақтаса, «ой, сіз оның қандай ақымақ екенін көрсеңіз ғой» деп, баласының кемшілігін айта бастайды. Жалпы, жапондар отбасы мүшелерінің артықшылығына басқа адамның назар аударғанын ұнатпайды.
Жапонияда ана мен бала денсаулығы, әлеуметтік жағдайы толыққанды болуы үшін мемлекет тарапынан барлық жағдай жасалған. Баланы үй күтушісі немесе әжесі емес, туған анасы бағуы жапонның ұлттық дәстүріне негізделген ереже. Жапон әйелі қандай қауырт шаруа күтіп тұрса да баланы өзге біреудің қолына қалдырмайды. Тіпті дүкен аралауға да омыраудағы баласын көтеріп барады. Жапон үшін әйелдің балаға күтуші жалдап, өзі сыртта жүруі адамшылыққа жатпайтын әрекет.
Сондай-ақ, жас әйелдің бала тәрбиесін әженің мойнына жүктеп, өзі үй шаруасынан алыстап, карьера қуып кетуі де мүмкін емес. Сәби дүниеге келгеннен бастап ер жеткенше оның тәрбиесімен анасы айналысады. Жапонияда ер адамдар түннің бір уағына дейін жұмыс істейді де, бала-шағасымен демалыс күндері ғана қауышады. Әйелдің ақша табу үшін отбасы құндылықтарын құрбан етуіне жол берілмейді. Перзентханаларда нәрестенің кіндігі кесілгенде бір бөлігін анасы мен баланың аты жазылған арнайы қорапқа салып сақтап қою дәстүрі бар. Бұл дәстүр ана мен бала арасындағы берік байланыстың символы тәрізді. Жапон әйелдері, сондай-ақ үй тазалығына да өздері жауапты. Кейбір капиталистік елдердегі сияқты үй тазалайтын, ас пісіретін, бала бағатын адам жалдау сияқты көріністер бұл елге тән емес.
Балабақшада бойына сіңген еңбекқорлық, табандылық, төзімділік, кішіпейілдік, тәубешілдік қасиеттер мектепте беки түседі. Жапонның теңіздей терең тілінде «рахмет» деген сөздің көптеген түрлері бар. Алғыс айта тұрып иілудің өзі жапондық тәрбиенің ерекше нышаны. Өзгені құрметтеу негіздері, өзінен басқа да тіршілік иелері бар екенін сезіну, жалпы мәдениетті адам болуды жапондар осы балабақшадан үйретеді.
Шарафат ЖЫЛҚЫБАЕВА,
жапонтанушы
