Су ресурстарының 46%-ы сырттан келеді
Алайда осы қарапайым нұсқаулықты орындаудың өзі оңай болмай тұр. Неге десеңіз, жұмыр планетамызда су тапшылығын 2,4 млрд адам көріп отыр. Сапалы суға зәру болып отырған елдердің әлемдік рейтингінде Қазақстан 68 мемлекеттің арасында 60-орында тұрақтаған. Сарапшылардың болжамынша, 2040 жылға қарай елімізде суды тұтыну деңгейі 56%-ға өсіп, су ресурстарының тапшылығы жылына 12 текше шақырымды құрауы мүмкін.
Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің мәліметіне сәйкес, Қазақстандағы су ресурстарының көлемі 101 текше шақырымды құрайды. Оның 54%-ы еліміздің ішінде қалыптасса, қалған 46%-ы шекаралас елдерден келеді. Жер астындағы су қорының көлемі жылына – 15,5 текше шақырым. Арнайы барлаудың нәтижесінде су қорының 3,5 мыңнан астам көздері анықталды.
Десе де салаға жауапты министр су шаруашылығы бағытында түйткілді проблемалардың бар екенін жасырған жоқ. Бірінші кезекте бұл өзен ағындарының баяулығы мен тұтыну деңгейінің өсуі салдарынан орта және ұзақ мерзімді кезеңде халықты сумен қамтудағы болжамның төмендеуіне байланысты. Екіншіден, арналардың және ирригациялық жүйелердің күрт тозуы суды тасымалдаудағы шығындардың көбеюіне себеп. Нақты айтқанда, ауыл шаруашылығында шығын көлемі 50%-ға жеткен.
«Бұл орайда 2030 жылы қосымша жер үсті су ресурстарын ұлғайту есебінен 100 шақырым деңгейінде су балансын сақтау, суармалы жерлерді 1,4 млн гектардан 3 млн гектарға дейін ұлғайту үшін жаңа ирригациялық жүйелерді салу, су шаруашылығы инфрақұрылымын жаңғырту және қайта жаңарту, су саласын цифрландыру, суды үнемдеу және тағы басқа міндеттер алдымызда тұр.
2019 жылы 66 мың гектар алқапта су шаруашылығы инфрақұрылымы қалпына келтірілді. Еліміздің 5 өңірінде (Алматы, Жамбыл, Түркістан, Қызылорда және Ақтөбе облыстары) суармалы жерлердің шамамен жарты млн гектарының (492 мың га) сумен қамтылуын арттырып, қалпына келтіру мақсатында тиісті жобалар іске асырылып жатыр. Қаржыландырудың жалпы сомасы – 274 млрд теңге.
Тұтастай алғанда, 3 жыл ішінде біз 6,7 мың шақырымнан астам арналардың, 4 су қоймасының, 4 су торабының, 239 тік дренаж ұңғымасының және 23 мың өзге де су шаруашылығы құрылыстарын қайта жаңғыртатын боламыз», деді М.Мырзағалиев.
Алдағы екі жылда жалпы ұзындығы 1,2 мың шақырым болатын 6 жобаның құрылысы (Қаскелең, Эскулино, Жиделі, Талап, Преснов 1, Преснов 2 топтық су құбырының құрылысы) аяқталады деп күтілуде. Осы арқылы 250 мың адам сапалы сумен жабдықтау жүйесіне қосылмақ.
Сардобаның құрылысы Қазақстанмен келісілмеген
Бүгінде Орталық Азиядағы су ресурстарының басым бөлігі шаруашылық мақсатта пайдаланылып келе жатқаны жасырын емес. Аймақтағы су тапшылығының сезілуіне де осы фактор бірден-бір себеп дейді экологтар. Әсіресе мұның салдары жазғы маусымда анық байқалады. Атап айтқанда, өзендердің ағысы бәсеңдеп, судың сапасы нашарлап қана қоймай, экологиялық конъюнктура шатқаяқтаған сәттер аз болмады. Оған биыл көршілес Өзбекстанда орын алған жағдай дәлел.
«Сардоба су қоймасындағы апат екі мемлекеттің экономикаларына және сол аймақтағы халықтың тұрмыс-тіршілігіне теріс әсер еткені даусыз. Апат орнына өзім де барып қайтқан едім. Сол кезде қарамағымыздағы барлық техниканы Түркістан және Жамбыл облыстарындағы су арналарын жөндеуге жұмылдырған болатынбыз. Мамыр айында өзбекстандық әріптестерімізбен кездесіп, алдағы уақытта мұндай жағдайлардың қайталанбауы үшін бірқатар мәселені талқыладық. Енді өзбекстандық тарап Сардоба су қоймасына қатысты мәселелерді бірлесіп шешім қабылдауға келісімін берді. Екіншіден, қазақстандық және халықаралық сарапшыларды тарту арқылы техникалық аудитті жүргізуге байланысты уағдаластыққа қол жеткіздік. Өкінішке қарай, Сардобаның құрылысы Қазақстанның Үкіметімен келісілмегенін айта кету керек», деп нақтылады Экология, геология және табиғи ресурстар министрі.
Көршілес елде болған жағдай аймақтағы мемлекеттердің су ресурстары мәселесінде дербес саясатты ұстанатынын аңғартады. Әлбетте әр ел ұлттық мүддені бірінші кезекке қоятыны шүбәсіз, әйтсе де трансшекаралық бассейндерге келгенде интеграциялық байланыстардың маңыздылығын жоққа шығаруға болмайды.
Тоқтағұлдың суы азайып барады
Қырғызстанның үкіметі су ресурстарының кезекті тапшылығына ұшырағанын мойындады. Таяу жылдарда бұл елдің өзендерінде судың деңгейі төмендеп, республикалық су қоймаларының, бірінші кезекте Тоқтағұл су қоймасын толтыру жылдамдығы бәсеңдей түседі. Бұл электр энергиясын өндіруді азайтуға және оны тұтынуда ықтимал шектеулерге әкеледі.
Бауырлас елде электр энергиясының тапшылығы 90-жылдардың басынан бері сезіліп келеді. 2009 жылы Бірыңғай ортаазиялық энергетикалық жүйеден Өзбекстан шыққаннан соң бұл тапшылық жыл сайын шамамен 4%-ға өсуде.
Бүгінде Түрікменстан мен Өзбекстан жан басына шаққанда су тапшылығын сезініп отырған елдердің алғашқы ондығына кіреді. БҰҰ-ның бағалауынша, ғасырдың ортасына қарай Орталық Азияда су ресурстарының күрт жетіспеушілігі байқалуы мүмкін.
Қалыптасқан ахуалды ескеріп отырған қырғыз үкіметі электр энергиясын импорттауға байланысты Қазақстан, Түрікменстан және Тәжікстанмен келіссөздерге кірісті.
2021 жылдың сәуіріне дейін Қырғызстанға 1 млрд кВт-сағат электр энергиясын импорттау қажет. Бұл туралы Ұлттық энергохолдингтің төрағасы Айтмамат Назаров мәлімдеді. Оның айтуынша, қазір Қазақстаннан 500 млн кВт-сағат электр қуатын жеткізу туралы келісімге қол жеткізілді.
P.S. 2010 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы адамның сапалы су мен санитарлық қауіпсіздікке толық хақысы бар екенін мойындаған-ды. Алайда Азиядағы 49 мемлекеттің 30-ға жуығы әлі күнге дейін ауыз судан таршылық көріп келеді.