«Ыстанбұл. Естеліктер қала­сын» оқып шыққан соң бірден ойымызға «қала адамы» тіркесі орнықты. Жалғыздықты тым ерте сезіну, оқшаулану һәм мате­риалдық дүниемен байланысты мол есте­ліктер қала адамының ерекшелігі сияқты.

Нобель сыйлығының иегері, жазушы Орхан Памуктың шығар­масындағы Ыстанбұл бейнесі мен бас кейіпкер (автордың өзі) бір-бірімен ажырамастай болып тұтасқан. Шығармада поэ­ти­ка­ның басымдығы, бейне­леп айтқанда, жазушының қа­ланы өз жүрегіне көшіріп алуы «Ыстанбұл. Естеліктер қала­сы­ның» мазмұнын арттырып тұр­ғандай.

Ыстанбұл адамзат мәдение­тінде айрықша ізі бар ірі қала­лардың бірі. Ежелгі Византия мәдениетінің куәгері – Констан­тинопольды, яғни Ыстанбұлды жаулап алған Осман империясы оған түрік рухын сіңірген. Қазіргі Ыстанбұлды ұстап тұрған да сол рух. Кітаптың «Мұң» дейтін тарауында сол рухтың әлсірегені, ыстанбұлдықтардың мұңға бейімдігі баяндалады. Ыстанбұлдың соңғы жүз жыл­дықта терең мұңға батқанын исламдық таныммен түсіндіре алмайтынын мойындаған жазушы заманауи түрік музыкасында, әдебиетінде мұңның терең та­мыр жайып, сәтсіздіктер мен оқшауланудың, терең қайғының синонимінің өмір жайлы негіз­гі түсінікке айналғанын айта­ды. Мұң дегеніміз – орта статис­тикалық ыстанбұлдықтың жан дүниесінің негізгі көрсеткіші. Мұң басқан көшелер, мұңмен қапталған ғимараттар, мұң іш­кен адамдар – міне, бұл Ыстанбұл. Ыстанбұлдықтар бір кезде ең ірі империялар есептес­кен, маңайындағы ұсақ халық­тар­ды мысы басқан Осман импе­рия­сының келмеске кетке­нін, яғни дүр империяны жо­ғал­тудың өкінішін осы мұң ар­қылы бейнелейтін сияқты. Олар сол империядан қалған, аяқасты бол­ған жәдігерлерді көріп жан дүниелері астан-кестен болады, Ыстанбұлдың бір кездегі ертегідей байлығын саналарынан өшіре алмай, материалдық игіліктің адам өміріндегі орасан рөлін мойындап, мұңға батады. Бір қызығы, олар сол игіліктердің рухты көтеріп тұратынын да жақ­сы біледі.

Памук Ыстанбұлының түсі ақ пен қарадан, сол екі ор­тада­ғы реңктерден ғана тұратын сияқ­­ты. Жазушы осы екі түстің ыстан­бұлдықтардың сана-сезі­мі­не сонша орныққанына таң­ғалады. Жазушының байқауын­ша, қалалықтар өздеріне назар аудартпайтын киімдер киіп жүреді. Олар сол үшін ақ не қара, болмаса сұр түстерді таңдайды. Ғимараттардың көбі екібастан сұр. Жазушы санасында шеге­ленген бұл екі түс негізінен ке­дейліктің символы. Оның бала кезіндегі Ыстанбұл (1955-1960 жылдар) кедейлігін қалай жасырарын білмей, табиғатқа қа­рап алаңдайды. Бала кейіпкер қар жауғанын жанымен жақсы көреді. Неге десеңіз, аппақ қар Ыстанбұлдың жоқшылығын жасырады. Аппақ қар өз мұңымен оқшау қалған адамдарды қоғамға біріктіреді. Олар тым құрығанда қар тазалау үшін бірігеді. Сондай-ақ бала кейіпкер Ыстанбұлдың жұпынылығын жасырып тұратын қою түндерді де жақсы көреді. Оның санасына осылайша ақ пен қара түстердің мекеніне айналған Ыстанбұл қоныс тебеді.

Жалпы, жазушы санасында орныққан Ыстанбұл жұпыны болғанымен, оның өзі дәулетті отбасыдан шыққанын әр тарауда қайталап отырады. Осман империясынан қалған, жартылай күйреген ғимараттар мұңға батырса, өз аталарынан қалған әр­бір мұра сағынышқа бөлейді. Ол Нишанташы ауданындағы Памук әулетінің үлкен үйіндегі әрбір затты жатқа біледі. Тіпті сарғайған ескі суреттердегі туыстарының жү­зіне дейін оның ойынан шық­қан емес. Атасы мен әжесі, әке-шешесі, әкесінің ба­уырлары, қарындастары, ағалары, өзінің туған ағасы, нағашы әжесі, бәрі-бәрі сол кездегі, яғни мұның бала кезіндегі бейнелерімен жү­регіне мәңгі орныққан. «Су­реттерге үңіліп қараған сайын өткен өмірдің, тіпті әрбір сәт­тер­дің маңыздылығын түсінемін. Адамдардың уақыт ағынынан «суырылып» алынып, жақтаудың ішіне орналастырылған бейнелері тегін емес. Кейде мен адамдардың өміріндегі ең маңызды сәттер ғана фотоға айналатынына сенгім келеді. Олар сол маңызды сәттерді бастан өткізу үшін дүниеге келген сияқты», дейді жазушы. Олардың «маңызды сәттері» Ыстанбұлдан бөлек, оқшау бір әлем емес. Олар Ыстанбұлмен біте қайнасқан адамдар. Олардың маңдайына дәл сол Ыстанбұлда, дәулетті отбасында өмір сүру жазылған. Олар әлдебір кедей-кепшіктердің арасынан емес, жоғары таптан шыққанын мақтаныш етеді, бала Орханның жүрегіне де асқақ қалыптарымен орнайды. Олардың асқақтықтары материалдық игі­лік­терінің молдығында, сондай-ақ рухани жағынан да ештеңеге тәуелсіздігінде. Жалбарыну, жа­лыну оларға жат. Мұның дәу­летті отбасы ғана емес, сол кез­дегі түрік қоғамындағы жаңа­шылдықтың жақтаушылары дінді кертартпалықтың белгісі ретінде қабылдағаны анық. Сол үшін бала Орхан «Құдай – кедейлерге көмектесетін әлдекім» деп ойлайды. Үй күтушісі Эсма ханыммен байланысты оқи­ғалар бала санасында терең із қалдырады. Сол кездерде «Кедейлер ғана Құдайға жалбарынады, намаз оқиды, өз­деріне қажетті нәрселерді сұ­рай­ды» – деген түсінікте болады. Ал дәулетті, ақсүйек адамдар Ыстанбұлдың аспанын қара бұлттай жаулап алған қорқыныш, жеңіліс, мұң мен кедейлікке қар­сы шығатын, қоғамды алға сүй­рейтін негізгі күш.

Ыстанбұлда оның мұң басқан болмысына қарама-қарсы бір әлем – Босфор бұғазы. Жазушының пайымынша, қала содан күш ала­­тын сияқты. Ол қалаға ғана емес, адамдарға да өмірлік энер­гия сыйлайды. Босфор – ерлік пен жеңістің, қуаныш пен сал­танаттың символы. Босфор – Ыстанбұлдың жаны. «Өмір деген тым қораш нәрсе емес, өйткені Босфорда серуендеуге мүмкіндік бар» – деп түйіндейді ол.

«Ыстанбұл. Естеліктер қа­ласы» – жазушы мен үлкен қала­ның арасындағы нәзік байланысты суреттейтін шығарма. Оның жүрегіндегі естеліктердің басым көпшілігі, тіпті түгелге жуығы Ыстанбұлмен байланыс­ты. Памук қала тарихын, қала жайлы жазған қаламгерлерді, әр­бір маңызды нысандарды да қаламына ілік­тіріп, Ыстан­бұл­дың бейнесін жасап шыққан. Дүниенің кез келген түкпіріндегі оқырман қызығатын әлдебір аңсарлы бейнені.