Соңғы жылдары шетелдік технологиялардың бәрі бірдей озық деген жаңсақ пікір етек алып, оның еліміздің шаруашылық жүргізу ерекшеліктеріне бейімділігін екшеу қолға алынбады. Отандық ғалымдардың жетістіктерін саралау, кейбір жақсы тұстарын қолданудың аясын кеңейтуге жете мән берілмеді. Осындай түйткілді мәселелер төңірегінде қолда бар мүмкіндіктерімізді саралағанды жөн санадым.
Жалпы, төрт түлік мал өсірудің негізгі үш ұстанымы бар. Мал өсірудің тиімділігі түліктің тұқымдық тегіне, жем-шөбі мен бағып-қағуына және мал ауруларының алдын алу шараларына тікелей байланысты. Кеңес кезінде еліміз осы үштағанды тең ұстап, шаруашылық үздік жетістіктерге жетті. Республикамызда 36 млн қой, 10 млн ірі қара малы өсірілді. Одақ көлемінде жүн өндіруден екінші орынды, дүниежүзі бойынша жетінші орынды иелендік.
Тоқсаныншы жылдары елде 8 млн-ға тарта қой, 5 млн-ға жетер-жетпес ірі қара малы қалды. Мал басының азайғанын статистика айғақтағанымен, сапалық жағы көпшілікке беймәлім. Одақ қамбасына 500 мың тонна ет тапсырған республика қазір ет бойынша еліміздің ішкі сұранысын толық қанағаттандыра алмай отыр.
Республикада табиғи жайылым көлемі 188 млн гектардан асады. Осы жайылымдарда өсетін шөптесін өсімдіктер жылына 30 млн тонна азықтық бірлік шамасында. Бұл байлық мал шаруашылығын өркендетудің тиімді ресурсы. Заманауи талаптарға жүгінсек, экологиялық таза өнімге сұраныс басым. Табиғи жайылым, шабындық, мал азығы дақылдарын өсіретін екпелі жер жеткілікті, жергілікті өңірге бейімделген мал тұқымдары да бар. Осы алғышарттарды ұтымды үйлестіре отырып, шаруаның мал өсіруіне мемлекеттік ықпал болса, экологиялық таза өнім өндіру еліміздің экономикалық брендіне айналуы қиын емес.
Нарық талаптарын ескерсек, қой өсіру –технологиялық ұтымды сала. Қой тез өседі. Әр 100 саулықтан 120-130 қозы, тіпті көп төлдейтін тұқымдардан 200-ден артық төл алуға болады. Қозының ене құрсағында даму кезеңі 140-155 күн, яғни екі жылда келесі буын ұрпақ туылады. Ал ірі қара малда тұқым сабақтастығы бес жылдың көлемінде ғана жалғасын табады.
Әрине табиғи жайылымдарды барынша пайдалану барысында қуаң жерлерге көбіне қой өрбітіп, жылқы өсірсе, шөбі шүйгін жайылымдарға ірі қара малын жайса, мал шаруашылығын дамытудың әлеуеті толық игерілер еді. Осы бағытта ғалымдар әзірлеген мал шаруашылығы салаларын кешенді дамытудың дайын тұжырымдамасы да бар.
Соңғы онжылдықта республикамызда сиыр шаруашылығына баса назар аударылып, елімізде сиыр етін экспортқа шығарамыз деген саясат жүргізілді. Ғалымдардың ұсынысы бойынша 2009-2011 жылдары мал шаруашылығын дамыту бойынша кешенді бағдарламалар ұсынылған еді. Сол тұстағы Үкімет басшылығының көзқарасына сәйкес ірі қара шаруашылығына басымдық беріліп, сиыр етін экспорттау әлеуетін дамыту бағыты қолға алынды.
Айта кетейік, кеңес кезінде ірі қара шаруашылығы ең алдымен халықты сүтпен қамтамасыз ету бағытында дамыды. Сүт өндіретін шаруашылықтарда технология қарқынды жетілдіріліп, ірі шаруашылықтар елді мекендер мен қала маңында шоғырланды. Мақсат – қала тұрғындарын сүт және ет өнімдерімен қамтамасыз ету және тұрақты жұмыс орындарын ашу болатын. Экономикалық тұрғыдан барлық мәселе осылайша кешенді шешімін тапқан еді. Сүтті сиырдан туған еркек бұзауларды бордақылау арқылы етке деген сұраныс та өтеліп жатты. Уақыт тезінен өткен осы тәлімді тәсіл өкінішке қарай «сиыр етін экспорттау әлеуетін дамыту» бағдарламасында ескерілмеді.
Әлемдік тәжірибе бойынша, сырттан аналық малды әкелу тек сүтті мал шаруашылығында ғана кеңінен қолданылады. Жайылымда бағылатын мал үшін жергілікті аналық малды асылтұқымды аталық арқылы жақсарту әдісі қолданылады. Сүтті мал негізінен қораларда өсірілетіндіктен және мал азықтандыру рационы біртектес болатындықтан, оның жерсіну үдерісі көп қиындық туғызбайды. Жайылымда бағылатын малда, яғни сиыр малында жерсіну сыртқы қоршаған орта әсеріне және өрістегі шөпке тікелей тәуелді.
Сиыр етін экспортқа шығарамыз деген кезеңде (2009-2019 жылдар) сырттан келген малдың өнімділік қасиеті сақталды ма? Сол малдың жергілікті малдың тектік қорын жақсартуға ықпалы қаншалықты болды? Осы тектес сауалдарға мардымды жауап ала алмаймыз. Өйткені мал есебі жүйелі жүргізілген жоқ және ғалымдар осы үрдіске жеткілікті дәрежеде тартылмады.
Әрине шетелден әкелген ірі қара – шүйгіні мол, екпелі жайылымдарда өсірілген мал. Қазақстанда көк майсасы жайқалған жайылымдар шектеулі, табиғи жайылым көп. Сондықтан өрісте аяғынан таусылып шөп шүйгінін тауып жейтін және шалғай жайылымдарға жету үшін ұзақ жолға шыдас беретін, тұяғы мықты мал өсіру ғана тиімді. Құнарлы екпе шөптерді қорытуға бейім «кірме мал» мардымсыз жүріске бой алдырып, жайылымда өз аяғымен өрістен қажетті азығын тауып жеуге бейімделуі біраз уақытты талап етеді. Өкінішке қарай, бағдарламаны әзірлеу кезінде ғалымдар айтқан осы тектес жайттар ескерілмеді.
Статистикалық дерек бойынша елімізге сырттан әкелінген малдың сойыс салмағы 10 жылдан кейін де 310 килодан аспады. Осы уақыт аралығында үш буын ұрпақ өсіп, жетілді. «Импорт» малдың өз басын есептегенде төрт буын. Төрт буын ұрпақ бойына таза өсірілген мал «асылтұқымды» болып есептелетінін ескерсек, көңіл көншітер жетістікке жете алмай келеміз. «Асылтұқымды мал» деген ұғым зоотехникалық түсініктен экономикалық сипатқа ие болды. «Кірме малға» субсидия беру үшін асылтұқымды малды категорияға бөлу үрдісі қолданысқа енгізілді. Осындай солақай саясаттың кесірінен, мал асылдандыру жұмысы жүйесіздікке душар болды.
Малдың тектілік әлеуеті аталық малға тікелей байланысты, өйткені қатал сұрыптаудан өтеді. Мысалы, сүтті ірі қара саласында мың бұқаның ішінен өте қатаң талап негізінде бір ғана аталық бұқа сұрыпталып алынады. Сондықтан аталық малды сұрыптауға зор мән береді және оның сапасын тұқымының өнімділігі бойынша бағалау – селекциялық жұмыстардың міндетті түрде жүргізілетіні ең маңызды құрамдас бөлігі ретінде қаралады. Алайда сұрыптаудың ең басты талабы: «аталық малды тұқымы бойынша бағалау» сиыр шаруашылығында еленбей отыр.
Ең озық шаруашылықтардағы сиырлардың сүттілігі орташа есеппен 7 мың литрдің айналасы. Қатардағы шаруашылықта асылтұқымды сиырлардың сүттілігі 5 мың литрлік межені ғана еңсерген. Алмания, Мажарстан мемлекеттерінде сиырлардың орташа сүттілігі бүгінгі таңда 9 мың литр, ал асылтұқымды шаруашылықтарда 12-15 мың литрге жетеді. Біз кеңес кезінде республика көлемінде бір сиырдан орташа 2400 литр сүт саусақ, қазір осы межеден 400 литр ғана артық сүт аламыз.
Етті ірі қара саласында да серпіліс байқалмайды. Әзірге қара малдың сойыс салмағы 310 кило шамасында ғана. Осы салмақ сырттан мал әкелуге дейін де болған. Бордақылау алаңына қойылған мал саны да мардымсыз, жоспарлы меже игерілмеді.
«Экспорттық әлеуетімізге» келсек, 2016 жылы 60 мың тонна ет экспорттау жоспарланған еді. 2019 жылды 5 571 тонна ет экспорттаумен аяқтадық, ал ішкі нарыққа импортталған сиыр етінің көлемі 25 823 тонна болды. Етті экспортқа шығарамыз деп, импорт тасқынына жол аштық. Сиыр етін өндірудің экспорттық әлеуетін арттырамыз деген кезеңде отандық мал тұқымдарының өнімділік қабілеті төмен деген жаңсақ пікір белең алды. Осы пікірді қолдағандардың ішінде ғалымдар да болды.
Етті бағыттағы жергілікті сиыр тұқымдары – қазақтың ақбас сиыры мен әулиекөл тұқымдары өнімділіктері жағынан әлемдік асылтұқымды түліктермен қатарлас. Табиғи жайылымда бағылған бұзаулары күніне 800-900 грамнан артық салмақ қосады, бордақылау алаңындағы бұзау-тайыншалар тәулігіне 1,5 кило қосымша салмақ бере алады. Осы тұқымдардың еліміздің қатал табиғатына төзімді, жайылымға бейімді, бұзауы ерте жетілетін, жайылымға шыққанда тез қоң алатын қасиеттері өндірісте дәлелденген шаруаға қолайлы мал екені көпшілікке мәлім. Шынында, етті экспортқа шығарамыз дегенде алдымен экологиялық таза етке, екіншіден, мәрмәр етке сұраныс зор екенін назарға алып, осы бағытта сындарлы жұмыстар атқару керек еді.
Егемендік алғалы бері жем-шөп қамдау мәселелері де өз дәрежесінде атқарылмай келеді. Тоқсаныншы жылдары 11,4 млн-нан астам жерге азықтық дақылдар егілсе, бүгінгі таңда мұндай алқап 2,5 млн гектардан аспайды. Беде, жоңышқа алқаптары екі жарым есе азайса, жүгері алқабы 27 есеге тартылды. Осы жағдай қолдағы бар малдың жем-шөбін дайындауға қолбайлау болып тұр.
Қысқы азық көбіне пішенмен шектелгендіктен, төрт түлік ағзасына қажет қоректік заттар жетіспейді. Мал сүйсіне жейтін пішен және сүрлем сияқты жем-шөп қорының аздығы азыққа аса қажет ақуыз, қант, каротин және тағы басқа да қоректі заттардың жетіспеуіне жол ашты. Сапалы шөптердің жетіспеуіне байланысты астықты өңірлерде, малды көбіне дәнді дақылдармен азықтандыру кең етек алды. Етті ірі қара шаруашылығында осы үрдіс ет өнімінің қымбаттауына себеп болды. Өйткені өндірілген ет бағасының 50 пайыздан астамы жем-шөп қорына байланысты. Сондықтан да сүтті мал өсірем деген шаруа оның азығын дайындауды, әсіресе пішен мәселесін шешіп алғаны абзал.
Бүгінгі таңда Қазақстанда млн гектарға жуық алқапта жоңышқа өседі. Бірақ бұл алқаптардан алынатын өнімнің төмендігі – құнарлы мал азығын дайындаудың тиімділігіне тежеу. Осы орайда мал азығы базасын нығайтудың технологиялық өзегі сүрлем дайындау екенін басты назарға алу керек. Әзірге, сүрлем және пішен дайындау үрдісі тек сүтті сиыр өсіру аясында шектеліп қалды. Республикамызда қазіргі уақытта 1 млн тоннадан аса сүрлем дайындалса, пішеннің ауқымы одан да аз.
Қазақстанда ірі қараға жылына 22 центнер азық беріледі, оның протеин мөлшері 12-14 кило деңгейінде болады. Бұл зоотехникалық талаптардан екі есеге дейін төмен. Мал шаруашылығы дамыған еуропалық елдерде бұл көрсеткіш 40 центнер, Латын Америкасында 45 центнерден астам.
Түйіндей келгенде, мал басын асылдандыру жұмыстары жүйесін тауып, жем-шөп дайындау мәселесі жолға қойылса, республикамыздың мал өнімін экспорттау туралы мақсаты жүзеге асатыны айқын. Осы бағытта іске қосылмай жатқан ресурстар баршылық. Ірі қара шаруашылығында ұстаным өзгеріп, жұмыс алдымен сүт өнімдеріне деген ішкі сұранысты өтеуге бағытталғаны дұрыс, өйткені сүт өнімдері көбіне сырттан тасымалдануда. Өз кезегінде, сүтті сиырлардан алынған бұқашықтар бордақылау кешендері жұмысына серпін берері анық. Қой мен жылқы малын көбейту барысында су көздері жеткілікті табиғи жайылымдарды барынша игеру қарастырылғаны абзал. Төрт түлік малдың әлеуетін осылай орынды пайдалану, ет экспорттау мақсатына қол жеткізудің тиімді жолы болары анық. Өрісіміз малға толып, төрт түлік көбейіп, өнімі өссе, шаруаның табысы артып, қазынаға құйылатын қомақты қаржы сарқылмас байлық көзіне айналары сөзсіз.
Айбын ТӨРЕХАНОВ,
ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор
