Әділет пен ақылға
Сынатып көрген, білгенін,
Білгізер алыс жақынға
Солардың сөйле дегенін, –
деп, өз шығармаларында нәр тартқан рухани бұлақтар төркінін жасырмайды. Оның
Ғылымды іздеп,
Дүниені көздеп,
Екі жаққа үңілдім, –
деп, қайырыла ескертуінде терең сыр жатыр. Яғни Абай дүниетанымының белгілі дәрежеде бастау алар рухани көздерін тануда осы өлең жолдары – ақын мұрасын зерттеушілерді бірден-бір дұрыс бағытқа сілтер темірқазықтай, адастырмас нысана.
Жанама деректер көзінің бір саласы ретінде Әбу Насыр әл-Фараби мен Абай пікіріндегі кейбір сабақтастықтардың болмысына назар аударып, пікір сарабына салғанда алдымен, әрине, қазақ жерінің ұлы екі ойшылының көзқарастары мен танымындағы ұқсас жақтары бөлекше сөз етілмек. Абай шығармаларындағы ой желісінің нәр алар рухани көздерін өзі сілтеп отырған тура және жанама деректермен салыстыра отырып аша алсақ қана көздеген мақсатқа біршама жақындай түспекпіз. Бұл іспеттес жанама деректер көзінің біріне ұлы ғұлама әл-Фараби мен Абай мұраларындағы ой желісінде орын алған пікір сабақтастығын да жатқызар едік.
ХІ ғасырдан бізге жеткен бірден-бір әдеби мұрамыз «Құдатғу білікпен» Абайдың таныстығы жайында нақты жазба дерек бар, ал әл-Фараби еңбектерімен таныстығы жөнінде әзірше нақты мәлімет қолда жоқ. Дегенмен әл-Фараби еңбектерін Абай білген деген пікірді ертеректе профессор Ғ.Сағди: «...философияға, даналыққа зор мән берген осы ғақылиялар кітаптарынан да мағлұматы бар еді», деп атап көрсеткен болатын.
Шындығында, әл-Фараби мен Абай дүниетанымындағы кейбір ой-пікірлер сабақтастығында салыстыра қарағанның өзінде-ақ белгі беріп, менмұндалап тұратын іліктестік баршылық.
Әл-Фараби мен Абай шығармашылығындағы пікір сабақтастығын, ақын шығармашылығы нәр тартқан рухани көздерінің түп-төркіндерін іздегенде біздіңше, алдымен екі ұлы ойшыл айтатын «жан қуаты» немесе Абайдың өз сөзімен атасақ, оның «өзін танымақтық» жөніндегі көзқарасына айрықша назар аудару қажет болады.
Адамзат тарихында ғылыми ойдың үздіксіз даму барысында «өзін танымақтық» немесе «жан қуаты» туралы ойлардың қалыптасу жолдарын танып білу күрделі проблемаға айналып, о бастан-ақ қарама-қарсы көзқарастар өpic алды. Адамның «өзін танымақтық» жөніндегі ілімнің бастапқы қадамы көне дүние философтарынан басталса да, оны өз заманында ғылыми жүйеге түciріп, қалыптастырған әл-Фараби еңбегі ерекше көзге түседі. Соңыра бұл жолды ғылым саңлақтары: Ибн-Сина, Ибн-Бажа, Ә.Науаи, Ғұламаһи Дауани, Жүсіп Карабағилар жалғастырған.
Адамның «өзін танымақтығы» жөніндегі Абай шығармаларында мол таратылған пікірлердің түп-төpкiнi осы ғалымдар еңбегіндегі ойға барып ұштасады. Жалпы «жан қуаты» немесе «өзін танымақтық» жайлы күрделі ой сарабына қазақ топырағында арғы заманда әл-Фараби, соңғы дәуірде Абай ғана терең барлап барған тәрізді. Абай өлеңдері мен қарасөздерінде жан қуаты жайлы ой толғауында: «жан құмары», «жанның жибили қуаты», «жан қуаты», «жанның азығы», т.б. осы іспеттес философиялық сарындағы ойларын таратқанда: «Жан қуаты деген қуат бек көп нәрсе, бәpiн мұнда жазарға уақыт сыйғызбайды», деп айрықша ескертуінде белгілі себеп те бар. Бұл пікірде Абайдың «өзін танымақтығы» жөніндегі ілімнің арғы-бергі тарихымен толық таныстығы анық байқалатындығы былай тұрсын, өз тарапынан таратпақ болған ойларын кең түрде көсіле жазып, тыңдаушыларына молынан жеткізе алмаған өкініші де сезіледі.
Жан қуаты жөнінде әл-Фараби қолданған философиялық терминдер Абайдың өлеңдері мен 7, 17, 27, 38, 43-қарасөздерінде сол түпнұсқадағы калпында немесе қазақы ұғымға сай балама сөздермен төлеу сала бepiлуі кездейсоқ құбылыс болмаса керек-тi. Абай Батыс, Шығыс философтарының термин сөздерін қаз қалпында қолдана бермей, кейде тыңдаушыларының ұғымына, ой өpiсіне лайықтап, ана тілімізде баламасы бар сөздермен батыл ауыстырып отырған кездері де бар.
Абай шығармаларында (14, 17-қара сөздері мен «Әуелде бip суық мұз – ақыл зерек», «Көзінен басқа ойы жоқ», «Малға достың мұңы жоқ малдан басқа», «Алла деген сөз жеңіл», «Жүрек – теңіз, қызықтың бәpi – асыл тас») арнайы сөз болып, мол таратылатын а қ ы л, қ а й р а т, ж ү р е к жайлы философиялық мағынадағы ойларының бастау алар көздерін тағы да әл-Фарабиден табамыз. Абайдағы ақыл, қайрат, жүрек туралы ойлар төркіні бip жағынан жәуанмәртлікпен де ұштасады. Біз бұл арада Абай шығармаларының ұзына бойында жүрекке шeшyшi мән-мағына беретін терең гуманистік астардағы көзқарасының түп-төркінінен хабар беретін бipep пікірлеріне ғана аялдамақпыз.
Абай 17-қарасөзінде ақыл, қайрат, жүрек туралы пікір білдіргенде: «Осы үшеуің басыңды қос, оның ішінде жүрекке билет», деп ұқтырып айтушының аты ғылым екен... Үшеуің ала болсаң мен жүректі жақтадым», деп, өз атынан да, ғылым атынан да жүрекке шешуші орын бepiп: «Кітаптың айтқаны осы», деп сілтеме жасап отырған ғылымы қандай ғылым, кітабы қай кітап? Miнe, Абай арнайы сілтеме жасап, нұсқап отырған аталмыш деректер төркінін іздеп табу қиын. Абай ойларының бастау алар түп төркінін осы деректерсіз танып білу де мүмкін емес.
Абайдың «өзін танымақтық», «жан қуаты» жөніндегі ойының бастау алар көздерін іздегенде, бiз арғысы әл-Фараби, Ибн-Сина, Ибн-Бажа, бepгici Ә.Науаи, F.Дауани, Ж.Қарабағи еңбектеріне тірелеміз. Осы саладағы Абай ойлары, ғұлама ғалымдар еңбектеріндегі пікірлермен салыстыра қарағандағы сабақтастықтар желісі біздің қолымызға бұлтартпас деректер негізін де бере алады. Мәселеге дәл осы тұрғыдан барғанда ғана нысанаға дөп түспекпіз.
Әл-Фараби «Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат» деген еңбегінде адамның өзін танымақтығы жөнінде айтылатын ойларында: «өсімдік жаны», «хайуан жаны», «адам жаны» деп жүйелейді. Адам жанына (интеллектіге) оның ішкі және сыртқы сезім мүшелеріне (хауас) талдау бергенде де, жүрекке үнемі мән бepiп, ерекше даралай көрсетіп отыратыны бар. Жалпы, жан-қуаты жөніндегі танымға бұлай қарау мешаиюн (перепатетиктер) мектебіндегілерге тән құбылыс. Бұл жөнінде әл-Фараби мен Абайдағы ой іліктестіктерін салыстыра қарайық. Мәселен әл-Фараби: «Жүрек – басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бipaқ мұның үстемдігі бipiншi емес», деп, жүрекке шешуші мән бере қараса, осыған сәйкес ой Абайда да: «Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ менің iciм депті. Бірақ сонда билеуші жүрек болса жарайды», деп таратылады. Бұдан eкi ұлы ойшылдың да жүрек жөніндегі танымдарының негізі бip екенін, тек баяндау түpi басқаша берілгенін көреміз. Eкeyi де өз танымдарында жүрекке шешуші мән-мағына берумен қатар, оны бүкіл ізгілік, рақым, шапағат атаулының шығар көзі, тұрар мeкeнi деп біледі. Абай көп көңіл бөлген мораль философиясы да осы танымға негізделген.
Абай шығармаларының ұзына бойына таратылып отырған адамгершілік, гуманистік ойларының бәpi де осы көзқараспен ұштасып жатыр. Абайдағы «хауас», «үш сүю» (имани гүл), «жәуанмәртлік» «әділет», «шафағат» жайлы ой-толғаныстарының желісі де осы таным шеңберіндегі ұғымдар. Бұлар әл-Фарабидің «Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат» деген еңбегінде адамның жеке басының ең кемелденген (камили инсани) үлгі-өнегесі жайлы арналы танымының негізіне саяды. Осы дәстүрдің жалғасын Абайдағы «толық адам» жөніндегі ой-пікірден айқынырақ сезінеміз. Абайда мол таратылып, жиі сөз болатын «толық адам», «жарым адам», «адам болу», «инсаниаттың кәмеләттығы», «бенделіктің кәмеләттығы», «толық инсаниат», «адамшылық», «адамның адамдығы», «адам болу», т.б. толып жатқан осы icпеттec терминдік мәні бар сөздер тобы, ол жайлы пікірлердің шығар көзі, түп-төpкiнi әл-Фараби еңбектеріндегі ойлар желісіне қарай сілтейді.
Абай 14-қарасөзінде тыңдаушыларына орай: «Жүректің қасиетін анықтап біле алмайды», деп ренжи отырып ескертетіні бар. Өлеңдері мен қарасөздерінде жүректi рақым, әділет, шапағат атаулының қанат қағып ұшар құтты мекені деп қарап, жүректің культін көтере мадақтайды. Осы жолда ұстанған асыл мұраттарын өмір бойы өз шығармалары арқылы желілі түрде таратып, насихаттаудан танбайды. Мәселен, «Әсемпаз болма әрнеге» деген өлеңінде:
Ақыл мен қайрат жол табар,
Қашқанға да қуғанға.
Әділет, шапқат кімде бар,
Сол жарасар туғанға.
Алдыңғы екеу соңғысыз,
Біте қалса қазаққа.
Алдың жалын, артың мұз
Барар едің қай жаққа?
– дегенде Абай алдыңғы eкeyi (ақыл, қайрат) бойына ұялаған кісіні жарым адам деп қарайды да, оны нәрсіз жартыкеш дүние ретінде ұғынады. Ал алдыңғы екеуіне соңғы қасиет (әділет, шапағат) қосыла біткен кісіні ғана толық адам деп біледі. Өзі армандаған асыл мұраты – «адам болам десе» үлгі-өнегесі ретінде толық адам туралы ойларын үнемі насихаттап, таратып отырады. Абайша әділет, шапағаттың шығар көзі жүрек болғандықтан: «...жақсылыққа елжіреп еритұғын мен, жаманшылықтан жиреніп тулап кететұғын мен, әділет, ынсап, ұят, рақым, мейірбаншылық дейтұғын нәрселердің бәрі менен шығады», деп өз танымын риясыз түрде ашып салады. Абайдың танымында, ақыл, қайрат eкeyi де жүректің ізгілікті iciнe ғана қызмет етуге міндетті. Абай жүрек культін көтеріп, оған шешуші орын бергенде, оның гуманистік мағынадағы тетігіне сүйеніп отырады. Абайдағы осы ойдың да түп-төркінін тағы да бiз әл-Фарабиден табамыз. Ceбeбi әл-Фараби ақыл жүректің ізгілікті көздеген әрекетіне ғана қызмет етуі тиіс деп білгендіктен: «...жүректің ізгі ниеттерін жүзеге асыру iciнe қызмет ету тек қана миға тән қабілет!», деп жазып, қайырыла ескертеді. Eкi ойшыл пікіріндегі мұндай іліктестік кездейсоқ нәрсе емес, бұл көзқарастағы, дүниетанымдағы өзектес келген бірліктің негізінде жатыр.
Мешаиюн мектебіндегілерде де хауасқа айрықша мән-мағына бере қарау жағы басым жатады. Әл-Фараби «Табиғат ғылымдарының негіздері» (космогония) жайлы еңбегінде жалпы хауасқа әcipece, оның хауаси хамса заһири деп аталатын сыртқы сезім мүшелеріне ерекше назар аударған. Өйткені бізді қоршаған болмыстың сырын тануда сезім мүшелерінің басты орын алуы себепті «Сезімдер дегеніміз – хауаси хамса, бес сезім мүшелері» – деп, арнайы мән бере атап өтyi жай нәрсе емес. Әл-Фараби атап отырған хауаси хамса жайлы философиялық ұғымдар Абайдың 27, 38-қарасөздері мен «Алла деген сөз жеңіл» дейтін өлеңіндегі термин сөздердің негізі өзектес келіп, бip мағынада бepілуі eкі ойшыл пікірлеріндегі байланыстың төркінін аңғарта алады. Абайдағы: «Жансыз жаратқандарынан пайда алатын жан иeci хайуандарды жаратып, жанды хайуандардан пайда алатын ақылды инсанды жаратыпты», деген пікір дүниенің жаралуы жайлы әл-Фарабидің: «Tәңірі әуелі жансыз дүниені, өсімдіктерді, жан-жануарларды, соңыра ақыл иeci адамдарды жаратқан» дейтін дәстүрлі танымымен төркіндес.
Жоғарыда айтылған пікірлерді Ә.Науаи сөзімен атасақ «ахси жиһан» (бейнелеу теориясы мағынасында) делінетін дүние тану жолындағы аса бip күрделі құбылыстар. Абайдың дүниетанымындағы басым жағы да осы салада айрықша байқалады. Абай өз шығармаларында хауаси хамса заһириге (сыртқы бес сезім мүшелеріне) ерекше мән бере қарайды. Ақыл, сана дегеніміз күнделікті өмip процесінде бізді қоршаған өмір шындығының сыртқы бес сезім арқылы, яғни танымының жибили қуатымен санамызға сәулеленуінен пайда болатын рухани құбылыс деп таниды. Абайдың: «Ақыл, ғылым бұлар кәсіби. Көзбен көpiп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрынмен иіскеп тыстағы дүниеден хабар алады... Кімде кiм eciтіп білу, көріп білу секілді нәрселерді көбейтіп алса, ол көп жиғаны бар адам», дегендегі ақылдың, сананың пайда болуы туралы дүниетанымының төркіні де әл-Фарабидегі: «Ақыл дегеніміз тәжірибеден басқа ешнәрсе де емес», деген ой желісімен іліктес жатқан іргелі ұғымдар екенін көреміз.
Әл-Фараби жан қуатын: қозғалттыратын қуат, танып білетін қуат деп екіге бөледі. Ал адам бойындағы танып білетін қуаттың өзін ішкі және сыртқы жан қуаты ретінде қарастыратыны бар. Әл-Фарабидегі бұл танымдарды да Абай шығармаларынан көптеп ұшыратамыз. Бұл, әcipece, Абайда арнайы сөз болатын хауас жайындағы ой толғаныстарында молырақ көpiнic береді. Абайдың 7, 17, 27, 38, 43-қарасөздері мен «Алла деген сөз жеңіл» өлеңінде әл-Фарабиде сараланатын ішкі және сыртқы сезім мүшелері де сол тұрғыдан сөз етілетіні байқалады. Әрине, өте күрделі әpi көп қырлы хауас ұғымы Абай шығармаларында да қат-қабатты ұғымдардан тұрады. Сондықтан ондағы ұғымдардың жігін танып барып сөз етуді ескеру қажет. Абай қарасөзіндегі сыртқы бес ceзім мүшесі мен ішкі сезім мүшелері бірлікте алынып, хауас ретінде ұғынылатын жақтары да бар. Мұндай таным селжуқтар үстемдігі тұсында өмip сүрген тәжіктің ақын, ғұлама ғалымы Насири Хисрау еңбектерінде нақтырақ талданады. Ол хауасты eкiгe, яғни ішкі, сыртқы сезім мүшелеріне бөліп, сыртқы бес сезім мен iшкi бес сезімді бірлікте алып көрсетеді. Ішкi сезімге: болжам, қиял, әсер, ес, ойды жатқызады. Ішкі сезім адамды хайуанаттан жоғары қояды деп таныған Ж.Қарибиғидағы мидың орналасу жайы туралы танымның негізі де Н.Хисраумен өзектесіп келіп жатыр. Кейде хауас жаратушы бойындағы сипаттар (сифатия) ретінде де айтылады. Кейде Абайдағы кәмәлат ғазамат туралы ұғымдармен де астасып кететін жақтары бар.
Абайдың хауас туралы ұғымы көбінесе бейнелеу теориясымен (ахси жиһан) ұштаса келіп, ол әcipece, 43-қарасөзінде адам бойындағы жан қуаты жөніндегі танымдарымен де iштeй сабақтасып жатады.
Абайдың 38-қарасөзінде арнайы сөз болатын: Алланың бойындағы сипаттарына байланысты айтылатын кәмәлат ғазамат немесе Алланы тану жайлы пікірлері мен әл-Фарабидің «Философиялық трактаттарында», оның «Біріншi тұлға туралы» деген тараудағы ойлары салыстыра зерттеуді, ондағы пікірлердегі іліктестіктерді аша түсуді қажет етеді.
Абайдағы «адамды танымақтық» деп өз алдына сараланатын ұғымдардың түп-төркіні де Аристотельдің «Жан туралы» атты еңбегі мен әл-Фарабидің «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактатындағы» жан туралы танымына саяды.
Әл-Фарабидегі жан қуаты жайлы ұғымдар психологиялық құбылыстардың баламасы ретінде сөз етілсе, Абайдың жан қуаты жөніндегі ойлары да осы тұрғыдан баяндалып отырады.
Әл-Фарабидің адамның дүниені танып білу қуатына (ал-қуат алмутехаййла) ерекше мән бере қараған негізгі ой жeлiлepi Абайда арнайы сөз болатын хауас, хауаси хамса заһири, хауас сәлим ұғымдарымен тікелей сабақтасып келетін түбірлі пікіp іліктестігінен белгі бepiп жатады.
Аристотельдің «Жан туралы» деп аталатын еңбегіне берген түсініктемелерінде әл-Фараби жан қуаты жөнінде өзіндік соны ойлар желісін таратқанда, оларды өciмдік жаны, хайуан жаны, адам жаны деп үшке жіктеп өтеді. Ал таным процесін адам жанына тән тума құбылыс ретінде қараған. Осындай пікіp желілерін Абайдың 7, 19, 27, 38, 43-қарасөздерінен де ұшыратамыз. Жетінші қарасөзінде «жанның азығы» жайында тоқтала келіп Абай: «Өрістетіп, өрісімізді ұзартып, құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді», деп, оны жан құмары арқылы қолға түсетін рухани құбылыс ретінде танытады. Ал 27-қарасөзінде хайуан мен адам арасындағы ерекшелікті олардың дүниетану сипатына қарай жіктеп «...һамма мақұлыққа да қара, өзіңе де қара... Жанның жарығын бәрімізге де бірдей ұғарлық қылып бepiп пе? Адам алдын, артын, осы күнін – үшеуін де тегіс ойлап тексереді. Хайуан артын, осы күнін де бұлдыр біледі. Алдыңғы жағын тeгic тексермекке, тіпті жоқ», деп, тану қабілетінің адамда зор сапалық ерекшелікте болып келетінін атап өтеді. Демек, Абай жан құмары, жан қуаты деген рухани құбылыс адамға ғана тән нәрселер деп таныған.
Әл-Фараби мен Абайдың дүниетанымындағы іліктес пікірлерді сөз еткенде ерекше назар аударар нәрсе – әл-Фараби түзген ғылымды классификациялау принципімен Абайдың таныс болғандығы. Әрине, Абайдың әл-Фараби жасаған ғылымды жүйелеудегі принципімен таныстығы жанама түрде дәлелденіп отыр. Бірақ Абай өз шығармаларында ғылымды жүйелеу жөнінде пiкipiн жанама түрде білдіргенде, белгілі дәрежеде болса да, анықтауға тұрарлық деректермен нақтылы дәлелдердің едәуір орын алатынын айтқан орынды. Мәселен, Абай 41-қарасөзінде: «...дүниеде есепсіз ғылымдардың жолы бар, сол әpбip жолда бip медресе бар», деп, ғылым салаларының молдығын бip ескертсе, кейде ғылым салаларының нақтылы атауларын жеке-жеке атап та отырады. Ал 38-қара сөзінде ғылым салаларын біршама жүйелеу принципі ұшырасады да. Бұдан Абай ғылымды жүйелеу туралы еңбек жазды деген ұғым тумаса керек, бірақ Абайдың ғылымды классификациялау принципімен таныстығын ғылым туралы ойлар желісін сұрыптап талдағанда, дәлелдеуге тұрарлықтай нақтылы деректер көзін беретіндігі талас тудырмайды.
Абай ғалым, хакімдер туралы пiкip қозғағанда: «...адам баласының ақыл пiкipiн ұстартып, хақ пен батылдықты айырмақтықты үйреткендігі», деп қоғамдық ғылымдарды өз алдына дербес топтастыратыны бар. Немесе: «Дүниені білмей қалмақтық – бip зарарлы надандық», деуінен табиғат ғылымдары мен қоғамдық ғылымдарды бipre алып отырғандығы байқалады.
Абайдың «ғақылият-тасдихат» деп аталып кеткен атақты 38-қарасөзінде арнайы тілге алынатын «адамның білімі», «алланың ғылымы», «өзіндік ғылым», «дүниенің ғылымы», «заһири ғылым», «алланы танымақтық», дүниені танымақтық» деген тәрізді толып жатқан ғылым салаларын шығыс философиясында қолданатын термин сөздермен және қазақы ұғымға сай алынған, төлеу салар балама түрдегі атау сөздермен келтіреді де, олардың өзін үш арналы салаға бөліп жіктей қарастырады. Біріншіден, Абай өзі атап отырған «Алланың ғылымы», «Алланы танымақтық» дегенге негізінен теологиялық бағыттағы діни ғылымдарды жатқызады. Екіншіден, «Дүниені танымақтық» дегенге негізінен объективті дүниенің заңдылығын ашу арқылы пайда болатын нақтылы табиғат ғылымдарын, яғни Абайдың айтуынша «заһири ғылымдарды» жатқызатын тәрізді. Үшіншi, «өзіндік ғылым» деген атауға негізінен жалпы коғамдық, ғылымдарды оның ішінде әcipece, «жан қуаты» немесе «адамның өзін танымақтығы» (адамтану, қоғамтану) жөніндегі ғылым салалары қамтылған.
Абай тарапынан, осылайша белгілі дәрежеде жүйеленіп таратылатын ғылым салаларына көз жүгіртсек, қандай түрде болса да, Абайдың ғылымды жүйелеуге қатысы әл-Фарабидің «Слово о классификации наук» деген еңбегіндегі принциптері негізіне өте жақын, бip тектес, үндес келуі кімді болса да ойландыра аларлықтай деңгейде жазылған. Себебі әл-Фараби ғылымды жүйелегенде негізінен 5 салаға бөледі де, әр саланы жеке-жеке таратып, олардың әрқайсысына анықтама бepiп отырады. Осы таратылатын 5 саланың eкiншi, төpтiншi, бeciншi бөлімдері және онда қамтылған ғылым атаулары түгелдей болмаса да Абай шығармаларында негізінен бар салалар.
Жоғарыда айтылған пікірлерден шығатын түйін – әл-Фараби еңбектерінен Абайдың хабары болғандығы күмән тудырмайды. Осы себепті, Абай шығармаларының нәр алған бастауларының бip төркіні әл-Фараби бастаған мешаиюндер мектебінен іздеу – абайтану алдына қойылып отырған уақыт талабы.
Мекемтас Мырзахметұлы,
профессор
