«Қазақ әдебиеті» пәні қалай оқытылып жүр?

Жақында Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов алдағы уақытта мектепте оқытылатын қазақ әдебиеті пәнінің мазмұны, құрылымы, тіпті, бағдарлама­сы да түбегейлі өзгеретіндігі жайында айт­қан болатын. «Әдебиет пәні аясында оқытылатын шығармалар оқушының жас ерекшелігіне қарай, жанр, кезең, сюжеттік желісінің алуандығы тұрғысынан іріктеліп, отандық классиктердің еңбектері ерекше назарға алынатындығына» тоқталған министр осы саланың мамандарынан арнайы комиссия құрылып, қазақ әдебиетінің мектепте оқыту әдіснамасы, бағдарламасы мен оқулығы қайта пысықталатынын жеткізген еді.

Ұлттық сипаттағы пәндердің оқытылу жай-күйі алаңдатады

Осы көтерілген мәселеге орай сауал жолдағанымызда М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының дирек­торы, филология ғылымдарының докторы Кенжехан Матыжанов Президент Жолдауында айтылған «Ұлттың жаңа болмысын» қалыптастыру ісінде тәрбие мен білім берудің сапасына айырықша назар аударғанына, осы орайда мектептердегі оқулық сапасы аса өзекті мәселеге айналып отырғанына тоқталып, ұлттық сипаттағы пәндерді оқытудағы кемшіліктерді атап өтті.

«Бүгінде қазақ тілі мен әдебиеті, тарих пен Қазақстан географиясы, қазақ өне­рі мен музыкасы сияқты ұлттық си­­пат­тағы пәндердің оқытылу жай-күйі жұртшылықты ерекше алаңдатып отыр» деген К.Ісләмжанұлы қоғамдық ор­та­да кеңінен талқыланып жатқан қа­зақ әдебиеті пәнінің олқылықтарына Пре­зи­дент Әкімшілігі басшысының бірін­ші орын­басары Д.Абаевтың да тоқта­лып өткенін назарға алып, «Қазақ әде­биеті – «Ұлттың жаңа болмысын» қалып­тас­тырудағы ең өзекті пәннің бірі. Сон­дық­тан ата-аналар, мұғалімдердің арасында қазақ тілі мен әдебиетін оқытуға қатысты жанашыр ұсыныс-тілектер ағыны бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілерде толастаған емес. Оны жинақтап, елеп-екшеп, оқыту ісіне енгізуді мамандардың еншісіне қалдыра тұрып, істі алға жылжытуға қажетті де­ген бірер ұсынысты алға тартқым келеді», деді. Ғалымның айтуынша, ең алдымен, сапасыз оқулықтардың пайда болу себептерін айқындап алу керек. Ал оның ең басты себебі, оқыту жүйесіне жаңа білім мазмұнын енгізген кезде ежелден қалыптасқан оқу бағдарламаларын түзу, оқулық жазу дәстүрімізді түбірінен жоққа шығарып, шетелдік үлгіні күшпен әкеліп таңумен байланысты болды. Сонымен қоса, оқыту үрдісінде қазақ әдебиеті пәнінің өзіндік ерекшеліктері де ескерілмеді. Осыдан барып, жарымжан білім стандарттары мен теориялық қателерге толы бағдарламалар жазылып, түсініксіз оқулықтар дүниеге келді. Нәтижесінде, әдеби-тарихи кезеңдер мен ірі тұлғалардың, классикалық шы­ғар­малардың қамтылу реті бұзылды. Оқу­лықтағы материалдардың іріктелуі, жазушылар мен шығармалардың берілу реті, олардың жас ерекшеліктеріне сәйкестігі, оқулықтың тілі, әдістемелік негізі жете ескерілмеді, қазақ әдебиеті пәнін сапалы оқытуға қажетті қосымша оқу құралдары, сыныптан тыс оқу кітапханасы, т.б. ол­қы­лықтарды жалғастырып айта беруге бо­лады. Ал мұны қалыпты жолға салуға, әри­не, біраз уақыт қажет екендігін айтқан К.Ісләм­жанұлы оларды рет-ретімен жү­зе­ге асырудың жүйесі ретінде мына мә­се­­­ле­лерді қаперге алу қажет екендігін айтады.

Алдымен, орта мектептердегі қазақ әдебиеті пәніне қатысты жалпыға міндетті білім стандарты мен оқу бағдарламалары аталған пәннің ұлттық ерекшеліктері мен қалыптасқан дәстүрі ескеріліп, маз­­мұндық, тілдік тұрғыдан отандық, ұлт­тық әдебиеттанушы ғалымдардан, әдіскер ғалымдардан және шығармашыл мұғалімдерден жұмыс тобын жасақтай отырып қайта жасау қажет. Ал қайта дайындалған жалпыға міндетті білім стандарты мен оқу бағдарламалары бұқа­ралық ақпарат құралдарында жария­ланып, кең қоғамдық талқылаудан өткі­зілуі тиіс. Сонан кейін ғана Білім және ғылым министрлігінің тарапынан бекі­ті­ліп, қолданысқа енгізілгені абзал. Осы жетілдірілген стандарт пен оқу бағ­дар­ламаларына сәйкес қазақ әдебиеті оқу­лығының материалдары оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес іріктелген, ғалым-мамандардың сараптамасынан өткен материалдармен толықтырылып қайта жазылуы да маңызды. Оқулық авторлығына үміткер әдебиеттанушы ғалымдар, әдіскер ғалымдар мен тәжіри­белі мұғалімдер іріктеліп алынып, оларға қолайлы жағдай (арнайы уақыт беріліп, жалақымен қамтамасыз ету т.б.) білім стан­дартын, оқу бағдарламаларын, оқу­лықтарды пайдаланушылар ретінде жасалып, қазақ әдебиеті курсының стандар­тын, оқу бағдарламаларын және оқулықтарды дайындауға Ы.Алтынсарин атындағы ұлт­тық білім академиясы, Абай атындағы ҚазҰПУ, М.Әуезов атындағы әдебиет жә­­не өнер институтының мамандары кеңі­нен тартылуы қажет. Осы ұсыныстарды жал­­­ғастыра келе К.Матыжанов оқу бағ­дар­­ламалары мен оқулықтарды талдау, сараптамалық бағалау мамандарын арнайы даярлықтан өткізіп, жабық са­раптамалық бағалау жүйесін енгізу, мек­теп оқулықтарын басып шығаруды әр­қилы баспаларға тапсыру тоқтатудың мін­детті екенін назарға алды. Ал оның мазмұны мен сапасына Білім және ғылым министрлігінің тиісті құрылымы жауапты болу қажет. Оқулықты басып шығаруды маманданған, редакторлар мен корректорлар институты қалыптасқан баспалар жүзеге асырып, жалпы білім беретін мектептерде оқу үдерісіне енгізу мақсатында білім мен ғылым интеграциясы аясында «Мектепте көркем мәдениетке баулу мен оны оқытудың өзекті мәселелері» тақырыбында ғылыми-педагогикалық ба­ғыттағы гранттық жобалар жариялауды жүзеге асырудың қажеттілігіне тоқтала отырып К.Матыжанов «Жалпы білім беретін мектептер мен жоғары оқу орындарында оқытылатын бірыңғай әдеби минимум бағдарламасын әзірлеп, қазақ әдебиеті курсы бойынша «мектеп кітапханасы» айдарымен хрестоматиялық шығармалардың ғылыми негізді базасын жасақтауды, БҒМ және Ы.Алтынсарин атындағы ұлттық білім академиясы жанынан Білім стандартын, оқу бағдарламаларын, оқулықтарды пайдаланушылар ретінде қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің республикалық ассоциациясын құруды, басқа тілде оқы­тылатын мектептердегі қазақ тілі мен қазақ әдебиетін жеке пәндер ретінде қай­та қарауды ұсынып отыр. Сонымен қа­тар Білім және ғылым министрлігі Ы.Ал­тынсарин атындағы ұлттық білім ака­де­миясы құрылымында қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің оқытылу ісін үйлестіріп, қадағалап жүзеге асыратын әдістемелік кафедраны қалпына келтіру де уақыт күттірмейтін мәселе.

Оқулыққа қатысты олқылықтар көп

«Қазақ әдебиеті» оқулықтарын да­йындау барысында ескерілетін жекелеген факторларды басты назарға алған жазушы, филология ғылымдарының док­торы, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бас ғылыми қыз­меткері Нұрдәулет Ақыш оқулық жа­сау жұмыстарында оқулықтардың дизайны мен безендірілуінің назардан тыс қалғанын алға тартады. «Оқулықта­ғы түрлі суреттер, өрнектер, жекелеген штрих-детальдар, графикалық талаптарға және өмір шындығына, берілген көркем шығар­маның мазмұнына қаншалықты сай келетіні толық ескерілген бе? Ішінара уақыт шындығына, тарихи кезеңдерге және материалдардағы деректерге сай келмейтін суреттердің берілуі нені бай­қатады? Мысал үшін, Доспамбет жы­раудың немесе соғыс кезін бейнелейтін суреттердегі штрихтарда жаңсақтықтар орын алған» дей келе Н.Ақыш жаңар­тыл­ған мазмұндағы бағдарлама бойынша орта мектептерге арналған «Қазақ әдебиеті» оқулықтарындағы негізгі өзгерістер көз­ге бірден байқалатынын қаперге алды. Ға­лымның айтуынша, бұрынғыдай емес, енді қазақ әдебиетінің бастау көзі сонау түркі кезеңінде, яғни ежелгі дәуірде жатқандығы жекелеген материалдар ар­қылы нақтыланған. Әр сыныпта осындай ретпен айналып келіп, бүгінгі кезең әдебиетінің туындылары қамтылады. 5-8-сыныптардағы оқу материалдарын кезеңдік тұрғыдан ұсынуда спираль тәсілі пайдаланылған. Оқушы әр оқулықтың басында ежелгі әдебиет нұсқалары мен ауыз әдебиетінің үлгілерін меңгере отырып, кезең-кезеңімен келеді де, соңына қарай бүгінгі заман әдебиетінің мате­риалдарымен танысады. Оқулыққа қа­тысты олқылықтарды ортаға сала отырып Н.Ақыш «Қазақ әдебиеті» оқулығын жасау барысындағы басты сұрақ – «Көркем мәтін материалдары қандай қа­ғидамен іріктеледі?» деген мәселенің тө­ңірегінде туындайтынын айтады. Ал одан кейін оқулықтардың әдіснамалық аппараттары, яғни сұрақтар мен тапсырмалар, оқушымен бірге жасалатын басқадай креативті жұмыстардың қалай жүзеге асырылатыны көңілді алаңдатады.

«Өзекті әңгіменің үлкені – оқулық­тар­дың жазылу стилі. Бұл жеке берілген көркем материалға да, әдіснамалық аппа­раттарға да, теориялық тұжырымдарға да тіке­лей қатысты. Яғни мұндайда кө­кей­ге «Жатық па? Түсінікті ме? Тілі қа­ра­­па­йым ба? Шәкірттің жас шамасына ла­йықты ма?» деген сұрақтардың ора­­луы заңды. Егер авторлар ойларын жеткізу барысында күрделі немесе ора­­шолақ сөйлемдерді қолданып жатса, онда оқулық талаптары үшін ауадай қа­жет айқындылық, нақтылық мақсаты өз деңгейінде орындалмайды. Сонымен бір­ге оқулықтардың әр тұсында кездесетін орфографиялық және пунктуациялық қа­те­лерге көзжұмбайлықпен қарауға бол­майды. Бұл бір жағынан ұсақ-түйек көрінгенімен, оқушының сауаттылығын дамыту үшін өте қажетті атрибуттар болып табылатыны сөзсіз. Оқулық материалдарында, әдіснамалық аппараттарда кездесетін деректердің нақты фактілер мен тарихи шындыққа қаншалықты сәйкес келетіндігіне көңіл бөле қоймайтынымыз рас. Жарық көрген оқулықтарда жекелеген қателіктердің орын алуы да сондықтан», деп атап өтті Н.Ақыш.

Негізінде, қай халықтың әдебиет оқу­лығы болсын шәкірттерге сол ұлттың әде­биетінде із қалдырған, тарихында белгілі бір орынға ие, ірі көркемсөз шеберлерінің шығармаларымен, әдебиет тарихындағы озық үлгілермен таныстыруды мақсат етеді. Бұл арада тек қазақ әдебиетінің ғана емес, орыс әдебиетінің жаңартылған мазмұнындағы шығармаларына және көр­шілес елдердегі жекелеген ұлттардың әде­биетіне назар салу артық болмас еді. Басқаны былай қойып, Достастық мем­лекеттеріндегі әдебиет оқулықтарына назар салу керек. Сонымен жаңартылған мазмұндағы әдебиет оқулықтарында жо­ға­рыда айтылған оқулық жасаудың прин­циптері қаншалықты деңгейде сақ­талған?

Ғалым атап өткендей, бұл төңіректегі сұрақтар оқулыққа бағыт-бағдар беретін тиісті құжаттарды, яғни бағдарламаларды жасаушылар халқымыздың асыл қазына­сы­ның, жазба әдебиетінің алдыңғы қа­тарлы үлгілерін, классиктердің туынды­ларын енгізуді негізгі мәселе етіп ал­мауы­нан туындайды. Оқулықтардағы көр­­кемдігі орташа немесе тіпті төмен дүм­­білез шығармалардың екшелмес­тен еніп кетуі өкінішті. Бұның өзі жас шә­кірттің әлі қалыптасып үлгермеген эсте­тикалық талғамын, көркем әдебиетке деген көзқарасын бұзатыны сөзсіз. Бағ­дарламаны жасаушылар және оқулық авторлары көркем әдебиетке қойылатын тиісті талаптардың ішінен ең алдымен тәрбиелік функциясына басымдық берген. Мысалы, 5-сыныптың қазақ әдебиеті оқулығының тарауларының атаулары «Таза, мінсіз асыл сөз», «Тәрбиенің қайнар бұлағы», «Адамгершілік – асыл қасиет» және «Отбасы құндылықтары», ал 6-сыныпта «Туған жерім – аялы алтын бесігім», «Мен – балаң, жарық күнде сәуле болған көрнекті», «Тәуелсіздік – қасиет тұнған ұлы ұғым» болып, тек бірыңғай тәрбиелік мақсатты көздеген. Басқа сыныптардағы қазақ әдебиеті оқулықтары осындай принциппен құрастырылғаны байқалады. Осы келтірілген тақырыптардан шығатын қорытынды – оқулық жасаушылар үшін алдыңғы қатарда тұрған әдебиеттің негізгі қасиеті болып табылатын эстетикалық көркемдік болмысы емес, оның тәрбиелік, кей жерлерде танымдық функциялары.

– Классикалық әдебиеттің өкіл­дері және олардың шығармалары аталмаған­дықтан, оқулықтарда қазақ әдебиеті, яғни төл әдебиетіміз тиісінше көрініс таба алмайды. Жас шәкірт ең алдымен қазақ әдебиетінің классикалық туындыларын оқып, үйреніп, солардан эстетикалық сезімін қалыптастырып өсуі тиіс, – деген Н.Ақыш оқулықтарға ең біріншіден, мейілінше көркемдік талаптарға жауап бере алатын, идеялық түйіні, айтар ойы мығым авторлардың көркем туындыларымен қамтылуы тиіс. Ал қазақ әдебиетіндегі орны әлі анықталмаған авторлардың көр­кемдігі әлсіз шығармаларының енгі­зілуі сондай талғамсыздықтан орын алып отыр. Есесіне оқырмандарына көп­те­ген тамаша туындылар ұсынып, қазақ әде­биетінің айтулы классиктерінің бірі болған Сәбит Мұқановтың атының аталмауы қалай? Оның атақты «Ботагөзін» былай қойғанда, «Өмір мектебі» трилогиясы немесе «Адас­қандар» романы мен «Сұлушаш» поэмасы әдебиетіміздің алтын қорындағы дү­ниелер емес пе. Ал ортаңқол, қалай бол­са солай жазыла салған туындылар көр­кемдік-эстетикалық талғамды, обьективті қабылдау психологиясын бұзады, әдебиет туралы дұрыс түсінікті қалыптастыра алмайды. Өкінішке қарай, ондай материалдар еніп кеткен.

Жаңартылған мазмұндағы әдебиет оқулықтарына ескі әдебиет нұсқаларын енгізу дұрыс та шығар, деп санайды автор. Алайда көне дәуірге сапар шегу үшін оқитын шәкірттің белгілі бір тарихи-та­нымдық дайындығы болуы керек. Әлі орта мектепте жүрген оқушының мұндай дайындығы өте аз. Ежелгі түркі дәуірі мен одан бергі хандық дәуірі арасындағы әдебиетті түсіндіру үшін мұғалімдердің өздері қиналып қалады.

Оқулықтың бағдарламаларын, басқа да тиісті құжаттарын және сол оқулықтың өзін жасау аса жауапты жұмыс екенін тағы да еске сала келіп, мемлекеттік ма­ңызы бар мұндай іске кез келген адамды араластыра беруге болмайтынын қадап айтқымыз келеді, – дейді Н.Ақыш. Оған тек дайындығы бар, ісіне әбден берілген лайықты мамандардың ғана араласқаны орынды. Сондықтан да республикада қазақ тілінің барлық саласын және қазақ әдебиетінің арғы-бергі кезеңдерін арнайы зерттеп отырған екі іргелі мекеме Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі инс­титуты мен М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтын тікелей араластыру қажет.

Білім жүйесінде кемшіліктерге жол берілді

Жаңартылған білім беру бағдар­ла­ма­сын жетілдіру жолдарын қаперге ал­ған М.Әуезов атындағы Әдебиет жә­не өнер институтының бас ғылыми қыз­мет­кері, филология ғылымдарының док­торы, профессор Гүлжаһан Орда осы орай­дағы пікірімен бөлісе келе «Қа­зіргі таңда әлемдегі озық тәжірибелер қазақ­стандық оқу жүйесіне енгізіліп, орта және жоғары мектептер Блум таксономия­сы бойынша оқытылып, TIMSS, PISA сияқты оқушылардың функционалдық сауаттылығын тексеру мен бағалаудың халықаралық бағдарламасына өтті. Бұлар оқушылардың қабілетін тексеру мен бағалаудың әлемдегі озық бағдарламасы ретінде танымал. Осы бағдарламалар бо­йынша мектеп мұғалімдері соңғы жылдары жаңартылған білім мазмұнын игеру үшін біршама семинарларға қатысып білімдерін жетілдірді, біліктіліктерін арттырғаны үшін үстеме еңбекақы алуда. Жаңа бағдарламаны оқу жүйесіне енгізу көп ізденуді, ыждағаттылықты, білімді қажет етеді. Кәсіби мамандар үшін оқушылардың қабілетін тексеру мен бағалаудың әлемдегі озық бағдарламасын жасау да, сол бағдарлама бойынша «Қазақ әдебиеті» оқулығын жазу да оңай шаруа болған жоқ. Мемлекет тарапынан қаншама қамқорлық жасалғанмен, білім жүйесінде біршама кемшіліктерге жол берілді» деп атап өтті.

Осындай кемшіліктерді түзеу мақса­тында Білім және ғылым министрі А.Айма­ғамбетов білім саласындағы кей­бір олқылықтарға назар аударып, қа­зақ әдебиетінің мектепте оқыту әдіс­намасын, бағдарламасы мен оқулығын қайта пысықтау керектігі туралы айтқан болатын. Ендігі кезекте сала маманда­ры жаңартылған бағдарламадағы кем­шіліктерді түзеу, толықтыру, пысықтау жұмыстарын жүргізу керек.

Саннан сапаға көшу мақсатын көз­деген жаңартылған мазмұндағы оқу бағ­дарламасында «Қазақ әдебиеті» пә­ні­нің аясы тарылып, қаламгерлер мен шы­ғармалар саны тым шектеліп қал­ды. Осының салдарынан қазақ бала­лар әдебиетінің негізгі өкілдеріне мек­теп оқулықтарында орын берілмеді. Бұл олқылық қарапайымнан күрделіге қарай оқытуды көздейтін бағдарламаның дұрыс жүзеге аспауына алып келді. Атап айтатын болсақ, қазіргі таңда 7-сыныпта М.Жұмабаевтың «Батыр Баян» поэмасын, 9-сыныпта І.Жансүгіровтің «Құла­гер» поэмасын оқыған бала 10-сыныпта Ұ.Есдәулетовтің «Біз түркілерміз», 11-сыныпта С.Сейфуллиннің «Сыр сан­дық», Қ.Аманжоловтың «Өзім туралы», Т.Молдағалиевтің «Бауырлар» өле­ңін оқу­мен шектеледі. 8-сыныпта М.Ду­ла­товтың «Бақытсыз Жамал» романы, 10-сы­ныпта Ш.Мұртазаның «Тәуекел той» әңгі­ме­сі оқытылады. Мектеп жасындағы бала­лар­дың жас ерекшелігін ескермеудің салдарынан орта буындағы балаларға кең құлашты эпикалық шығармалар, жоғары сыныпта шағын жанрлар оқытылуда.

«Осылайша жаңартылған бағдарла­мада саннан сапаға көшуді үйлестіре ал­мадық. Қаламгерлерді іріктеу бары­сында бірсыпыра көрнекті ақын-жазу­шылар бағдарламаға енбей қалды. Кеңес­тік дәуір әдебиетіне топырақ шашатын­дар С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Май­лин, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұс­та­финдерге үрке қарайтын болды. Қалам­герлердің жеке басынан пендешілік іздеу­шілер ақын-жазушылардың шығар­маларын көркем сөз өнеріне қойылатын талаптар бойынша бағалау, іріктеу керектігін ұмыт қалдыруда» деген Г.Орда «Ұлттық әдебиеттің негізгі ерекшелігін танытатын, бір өзі бір театрдың жүгін арқалаған сал-серілер мен қазақ халқына ғана бұйырған суырып салма өнерді көрсететін халық ақындарының шығармалары мектеп бағдарламасынан түбегейлі алынып тас­талды (халық ақындарынан жалғыз Жам­был Жабаев қана оқулыққа енген). Әр дәуірдің негізгі ерекшелігін түсіндіретін шолу тараулар атымен жоғалып кетті» деген алаңдаушылығын білдіреді. Ғалым атап өткендей, әдебиеттің тарихы мен теориясы сақталғанымен, сыны назардан тыс қалды. Сонымен бірге қоғам өмірін сын тезіне алатын сатириктердің бірде біреуінің шығармасы оқулыққа енген жоқ. Қорыта айтқанда, жоғарыдағы айтылған өзекті мәселелер жаңартылған білім беру бағдарламасы мен «Қазақ әде­биеті» оқулығын жетілдіре түсу керек­­тігін байқатады. Жаңартылған бағ­дар­ламаны толықтыруда осыдан бір ғасыр бұрын жас ұрпақты жаңаша тәрбие­леу, жаңаша білім беру мақсатында жа­зылған А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұ­мабаев, Х.Досмұхамедов, Е.Омаров, Н.Төреқұлов, М.Дулатов, С.Қожанов, Ә.Ермеков, Ф.Ғалымжанов, Б.Сәрсенов, И.Тұрғанбаев, Қ.Кемеңгерұлы, Т.Шона­нов­тардың оқу құралдарын назарда ұстап, өткеннен өнеге алсақ нұр үстіне нұр болар еді.

Ал мектеп оқулықтары арқылы ұлттық менталитетті балалардың санасына сіңі­руді Алаш қайраткерлерінен үйренген жөн. Халықаралық стандартқа сүйене отырып, жаһандану кезеңіне сан ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық құндылықтарды алдыңғы кезекке шығаруды жадыда ұстап отыру керек.