– Бұл сапарға шыққандағы мақсатыңыз не?
– Жалпы Қазақстан бойынша 230 мыңға жуық түрлі агроқұрылым бар. Оның ішінде шаруа қожалықтарының саны 212 мыңға жуықтайды. Оның 16 500-і әртүрлі аграрлық фирма, кооперативтер. Есігінің алдындағы шағын қора-қопсысында азын-аулақ малын ұстап, бау-бақшасын өсіріп отырған қосалқы шаруашылықтардың саны күні кеше Президент Қ.Тоқаев айтқандай, 1 млн 700 мың шамасында.
230 мыңдай агроқұрылымның әрі кетсе 10-15 пайызы ғана аяғына нық тұрған, әлеуеті мол шаруашылықтар. Басым көпшілігі ұсақ шаруашылықтар. Ұсақ болса да, республика бойынша өндірілетін өнімнің 85 пайызын солар беріп отыр. Яғни бүкіл елді етпен, сүтпен, нанмен, жеміс-жидек, көкөніс, басқа да өнімдермен асырап отырған солар. Менің бұл сапардағы мақсатым – шағын шаруашылықтарды аралап, жұмысын көріп, мұң-мұқтажын білу болды. Жер-жердегі атқарушы билікті мақтау немесе даттау туралы ойым жоқ. Шаруалардың жай-күйіне назар аударту арқылы оларға деген қоғамның көзқарасын, жергілікті атқарушы биліктің фермерлер қауымына деген ұстанымын жақсы жағына өзгерткім келді.
Орынбасарым екеуміз 10 күн ішінде 7 мың шақырымға жуық жолды Ақмола облысынан бастап, 6 облыстың 23 ауданындағы 49 шаруашылыққа бардық. Ақмоланың Атбасар, Астрахан, Жақсы, Есіл сияқты аудандарындағы егін орып, мал азығын дайындап жатқан шаруашылықтардың жұмысымен таныстық. Олардан не жетпей жатқанын, қандай проблемалары бар екенін сұрап білдік. Өзім әлеуметтік желіде белсенді болмасам да, күн сайын фейсбук арқылы жұртшылыққа есеп беріп отыруға тырыстым. Одақтың ресми сайтында да тұрақты түрде тиісті ақпарат жарияланып тұрды.
– Сонымен 10 күндік жолда не көріп, ойыңызға не түйдіңіз?
– Сізге және оқырманға түсінікті болуы үшін рет-ретімен баяндауға тырысайын. Алдымен Ақмоланың шаруашылықтарына бардық дедім ғой. Астрахандағы «Ырысты-Астық» серіктестігінің басшылары кәдеге жарату алымының көтерілгеніне байланысты комбайнның бағасы 330 мың доллардан 390 мың долларға қымбаттап кеткенін айтты. Дизель отыны көктемде 165 теңгеден болса, күзге қарай литрі 172 теңгеге жетіпті. Жанар-жағармай операторымен, несие беретін банктермен жұмыс істеуде проблемалар бар екенін жеткізді.
«Қазахметов Т.С.» ЖШС өкілдері қаражат жетіспей жатқанын, техника қымбат екенін айтты. Шаруашылықты үлкейтуге басы артық жер жоқ. Ұзақ мерзімді несие алуға фермерлердің мүмкіндіктері аз.
Жақсы ауданындағы «Агрофирма Астана ТАН», «Төлегенов» сияқты серіктестіктер Баягиз ауылының жанындағы Қызылсай деген өзеннің бөгетін жөндеуге жыл сайын 1,8 млн теңге жұмсайды екен. Яғни облыстың немесе ауданның есебінен жөнделуге тиіс бөгетті өз қаражатына жыл сайын жөндеуге мәжбүр.
– Шаруашылықты ұлғайтайын десе жер жоқ дедіңіз. Негізі игерілмей жатқан да жерлер бар емес пе?
– Ондай да проблема бар. Басқа емес, дәл осы шаруаларға жер жетпей жатқан облыста да кездеседі ондай фактілер. Мысалы, Есіл ауданында 90 мың гектар егістікке арналған алқап, 35 мың гектар жайылымдық жер пайдаланылмай бос жатыр. Шағын бизнесті тексеруге мораторий жариялануына байланысты ол жердің иелерін тексеру қиын.
Осы аудандағы Двуречный ауылына дейін 5 шақырымнан астам жол өте нашар, тез арада жөндеуді қажет етеді. Ауыл мен аудан орталықтарының ішіндегі жолдардың жайы да сол шамалас. Елді мекендерде қаңырап бос тұрған үйлер, құлап қалған нысандар көп. Мен мұны неге айтып отыр дерсіз? Жол инфрақұрылымы ауыл шаруашылығын дамытуда аса маңызды рөл атқарады. Екіншіден, құлазыған ауылда адам тұрақтамайды, яғни аграрлық сектор маман тапшылығын көреді деген сөз.
Ақмоланың аудандарын аралағаннан кейін одан әрі Қостанай облысына астық. Бұрын Торғай облысының орталығы болған Арқалық қаласының маңында шаруа қожалықтары аз емес. Ондағы шаруалардың негізгі жанайқайы – несие алған кезде кепілге қойған үйдің де, жердің де тым арзан бағалануы. Мысалы, үй 6 млн теңге тұрса, 3 млн-ға бағаланады. Жердің бонитет балы 32 болса – 23 деп көрсетіледі. Субсидия шаруаларға жетпейді, «ақша бітті» деп фермерлердің өтінімдерін қабылдамай қояды. «Қолдау» жүйесін пайдаланғаны үшін 31 мың теңгені өз қалталарынан төлейді екен.
– «Қолдау» шаруаларды ақпараттық қолдау үшін 2-3 жыл бұрын енгізілген жүйе емес пе?
– Иә, ол мемлекеттің аграршыларды қолдауы үшін арнайы жасалған жүйе, онда неліктен шаруалардың есебінен ақша табуы керек екені түсініксіз. «Астық қолхаттарын тіркеушінің де қызметіне 58 мың теңге береміз» дейді шаруалар. Бұл баға қайдан келген?! Жаңағы ақпараттық жүйенің иесі «Ақпараттық есеп орталығы» АҚ 100 пайыз Үкіметтікі болса, қызметі де тегін болуы керек деп ойлаймын. Бұл қызметті одан да e-gov атқарып, оның иелігін Ауыл шаруашылығы министрлігіне берген дұрыс.
Аманкелді, Жангелдин аудандарын аралап, шаруалармен кездестік. Торғай жері керемет құнарлы, белуардан келетін қалың шөп жайқалып тұр. Аң-құс өріп жүр, өзен-көлінде балық көп. Мал шаруашылығына да, егінге де, бақша өсіруге де, құс, балық өсіруге де қолайлы жер. Бірақ жол нашар, тіпті жоқ деуге болады. Ең болмаса қиыршық тас та төгілмеген. Өзендерінде көпір жоқ, бөгеттері бұзылған немесе ескіріп бұзылудың алдында тұр. Мысалы, Амангелді ауданы Шақпақ ата ауылында «Едрес ата», «Кәусар» деген шаруашылықтар бар. «Едрес ата» шаруа қожалығының басшысы Марат Едресов деген азаматпен Нұр-Сұлтанда жүздесіп, аймақтың мұң-мұқтажы туралы естігенмін. Осы жолы өзім көрдім. Шақпақ ата ауылына дейін 7 шақырымнан астам жерді даланың қара жолымен жүрдік. Жол деген атымен жоқ. Яғни көліктер күз бен көктемде батпаққа батады, қыста қалың қарды жарып жүру мүмкін болмайды, байланыс үзіледі деген сөз. Ауылдағы өзенде өткел жоқ, 2 көпір салу керек. Әйтпесе бұл жақтың халқы көктемде су тасыған сайын біраз уақыт ауданға да, қалаға да қатынай алмайды, тасыған судың арыны қайтқаннан кейін ғана паром салып, жаяу-жалпылап өтеді.
– Байланыс қиын болса, мал өнімін қалаға жеткізу де қиын болар?..
– Әрине, қиын. Жаңа айтып өткенімдей, жол инфрақұрылымын дамытпаса, аграрлық өнімнің көлемін де, сапасын да арттыра алмайсыз, бағасын түсіру де мүмкін емес. Соның салдарынан өнімді маңдай терін төгіп жүріп өндірген фермерлер де, оны тұтынушылар да зардап шегеді.
«Кәусар» шаруа қожалығы малды Арқалықтағы «KazBeef» деген фирмаға өткізеді екен. Малдың 1 кило тірі салмағының бағасы 750 теңге, өте арзан. Шаруашылықтың негізгі проблемасы – өнімін сатып алушы жоқ, алатындар арзанға бағалайды. Малшыларға ең жақын бордақылау алаңы 350-400 шақырым жерде орналасқан. Сол себепті делдалдар түкке тұрмайтын арзан бағамен малын алып кетеді. Етті, сүтті өңдейтін кәсіпорындар жоқ. Шаруалардың сөзіне қарағанда, «Аграрлық несие корпорациясы» мен ҚазАгроҚаржы» дұрыс жұмыс істемейді, адамдармен дұрыстап сөйлеспейді, несиені 3-6 ай бойы шаруаларды күттіріп бір-ақ береді.
– Қостанай облысынан әрі қай өңірге жол тарттыңыздар?
– Аманкелді, Жангелдин аудандарынан әрі қарай Ақтөбе облысының Ырғыз ауданына дейін 300 шақырым жолсызбен жүрдік. Жол салуға қажетті тас, құм, цемент сияқты материалдың бәрі өзімізден шығады, екі облыстың ортасына сапалы жол тартуға болар еді ғой. Бұл үшін адами көзқарас қана керек.
Ырғыздың Байшегір деген ауылы аудан орталығынан 90 шақырым жерде екен. Мұнда да жол жоқ, кәдімгі даланың қара жолы, қиыршық тас та төселмеген. Далада шөп шауып жүрген Еркін Қалабаев деген жігітті тоқтатып, әңгімеге тарттық. Астында жетпісінші жылдары шыққан ескі трактор. «Күнкөрістің қамы, мал азығын дайындап жатырмыз» деді. 90 шақырым жердегі аудан орталығына ауылдан автобус та қатынамайды. 40 үйлі ауылда 9 сыныптық мектеп бар екен, жоғарғы сыныптағы балалардың басқа жаққа қатынап оқуы қиын. Мектебі жоқ ауылға адам тұрақтамайды, сосын тағы маман тапшы дейміз.
Осы аудандағы «Н-Сыдық» шаруа қожалығының өкілдерімен кездестік. Малмен, балық өсірумен айналысады. «Көлге су аз келеді, шлюз болмағандықтан Қылқожа бөгетіне су тоқтамайды, сол жерге шлюз салу керек» дейді. Су аз болған соң балық та аз.
Түйіп айтсам, бұл облыста да фермерлер шаруашылығын кеңейтейін десе, жер тапшы. Кей фермерлердің шаруашылық басына салған үйлерінің құжаты дұрыс болғанымен, жалғыз үй деп мекенжай бермейді, мекенжайы жоқ үйге жұмысшыларды тіркеуге тұрғыза алмайды.
Кейбір малқоралар «Батыс Еуропа – Батыс-Қытай» тас жолына бір-ақ шақырым жерде орналасқан, малды жолдан жиі өткізеді, оны көлік қағады. «Мал өтетін жерлерге «Абайлаңыз...» деген сынды белгілер қойылса екен» деген өтініштерін айтты.
Аграрлық секторды заман талабына бейімдеу керек екені түсінікті. Ақтөбе қаласындағы «СХФ Прогородный» ЖШС өсімдік шаруашылығымен айналысады екен. Бір ғана өтініші бар – тамшылатып суару жүйесін субсидиялағанда түтікшелерге субсидияны бөлек берсе, жыл сайын бөлсе дейді.
– 6 облыстың 23 ауданындағы 49 шаруашылыққа бардыңыз. Түйіп айтсақ, шаруаларды алаңдатып, жұмысқа қолбайлау болып тұрған басты проблемалар не екен?
– Иә, қандай ауданға, қандай шаруашылыққа барғанымның бәрін тізіп шықпай-ақ қояйын. Қызылорда, Түркістан, Жамбыл облыстарына барып, сапамыз сонда түйінделді. Фермерлерден «Осынша малың, егінің, жерің бар екен. Бұдан да бай шаруашылық құрып, қазіргіден де жақсы тұрмыс үшін, мәдениетті, бақуатты өмір сүруің үшін не керек? Шаруашылығын аяғынан нық тұруы үшін қандай қолдау қажет?» деп сұрадым. Бәрінің айтатыны негізгі үш-төрт-ақ мәселе: біріншіден, жол инфрақұрылымын жақсартуды сұрайды. Өнімін тасымалдауға жол керек, алған көлігімен адам сияқты жүруге де жол керек.
Екіншіден, ұзақ мерзімге арзандатылған несие керек. Жамбыл облысында Асқар Мырзахметовтің кезінде қанатқақты жоба басталды, 50 мың адамға 2,5 пайызбен несие берілді. Қазір 11 ауылдық округтегі несие алған адамдардың бәрі жеке шаруашылығын дамытып жатыр. Осы жобаны облыстың қазіргі әкімі Бердібек Сапарбаев та қолдап, әрі қарай дамытуға ниетті екенін айтты. Меніңше, бұл қанатқақты жобаны республикаға тарату керек.
Үшіншіден, субсидиялау жүйесін жетілдіру керек. Қазір қосалқы шаруашылықтар субсидия алмайды. Басқа да кемшіліктері аз емес. Төртіншіден, маман тапшы. Саладағы проблемалардың бәрі осы төртеуінен келіп туындайды. Айталық техниканы жаңарту үшін қаржы керек – несие алу қиын. 70-80 жылдардағы трактор, комбайн, тұқым сепкіштер, шөпшапқыштар әлі жүр. Шаруа тезірек малын семіртіп, тұқымын сеуіп, егінін өсіргісі келеді – бірақ қажетті субсидия алу қиын. Солай мәселе күрделене береді. Негізі шаруа субсидия, кредит, дизельдік отын бер деп Үкіметтің артынан емес, Үкімет соның бәрін ұсынып шаруаның артынан жүгіруі керек. Себебі өнімді беретін, елді асырайтын солар. Ауыл шаруашылығы дамыған елдердің бәрінде солай.
– Кеңес кезінде еңбек адамына ерекше құрмет көрсетілетін. Қазір ше?
– Шынында 19 млн халықты асырап, артылғанын экспорттап отырған қауым ерекше сый-құрметке лайық. Бірақ соны ел түсінбейді. Еңбеккерлермен кездескенде әрқайсысының қолын алып, бүгінгінің нағыз жұлдызы солар екенін айтып еңселерін көтеруге, рух беруге тырыстым. Үкіметтің аграрлық саясатын түсіндірдім, Президент Қ.Тоқаевтың Жолдауында салаға қаншалықты маңыз берілгенін жеткіздім. Осы сапар барысында өзім көрген проблемаларды, шаруалардың өтініштерін, жанайқайын, оны шешудің жолдарын хатқа түсіріп Президент Қ.Тоқаев пен Ауыл шаруашылығы министрі С.Омаровтың атына хат әзірледім.
Қазақстан – әлеуметтік мемлекет. Яғни мемлекеттің негізгі мақсаты – адамға жағдай жасау. Конституцияда айтылғандай, еліміздің басты байлығы – адам, біздің баға жетпес капиталымыз – осы елдің халқы. Өкінішке қарай, оптимизация, урбанизация деген ұранмен көп жағдайда мәселенің қаржылық және экономикалық жағына баса мән беріліп, адамдардың тағдыры екінші кезекке қалып қойып жатыр. «Болашағы жоқ ауылдар» деген термин шыққанына да біраз болды. Бұл тіркесті сөздік қорымыздан, қолданыстан мүлде алып тастау керек. «Болашағы жоқ» деп жүздеген ауылды санаттан сызып тастау қазақтың болашағы жоқ деумен бірдей. Өкінішке қарай, сол саясаттың кесірінен 1 100 ауыл жабылды. Ауылда екі қазақ қалса да жол салып, су тартып, тұрмысын жақсартудың амалын ойлау керек.
Қостанайдың Амангелді, Жангелдин аудандарына барғанда түн ортасы болғанына қарамай, Ахмет Байтұрсынұлы, Әліби Жангелдиндердің музейіне соқтық. Уақыт тығыз болса да аялдамай кетуге дәтіміз шыдамады. Алаштың зиялылары елдің негізгі тіршілігі, экономиканың тірегі ауыл шаруашылығы екенін айтып, саланы дамытудың да жай-жапсарын айтып кетті ғой. Шаруалардың жай-күйін, ауылдағы ағайынның тыныс-тіршілігін көргенде біз сол аталарымыздың аманатын адал орындап жүрміз бе деген ойға кеттім.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Арнұр АСҚАР,
«Egemen Qazaqstan»
