Ғылым неге тұралап тұр?

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев қыркүйектегі Жолдауында: «Ғылымды қаржыландырудың және қолдаудың маңызды көзі – ірі кәсіп­орындардың, әсіресе шикізат саласын­дағы компаниялардың қаражаты. Тап­қан табыстың 1 пайызын ғылым мен технологияны дамытуға беру туралы қолданыстағы норма талаптары сақ­талмай отыр. Көп жағдайда бұл қа­ражат компаниялардың ішінде бөлі­ніске түсіп кетеді», деді. Аталған нор­маның сақталып-сақталмай жатқа­нын білу мақсатында бірнеше ком­па­нияға хабарластық. Көпшілігі ғы­лым мен технологияны қолдауға бел­гі­ленген қаржыны уақтылы бөліп отыр­ғанын жеткізді. Жарайды, қаражат қарастырылады делік, бірақ бұл қалай және қай бағытта жұмсалады? Соған назар аударып көрелік.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында құрылған ERG тау-кен өндіріс компаниясы 2018-2019 жылдары ғылым мен технологияны дамытуға 9 млрд теңге бөліпті. Бұл – мемлекеттің 3 жылға бөл­ген қаражаты. Естеріңізде болса, Үкі­мет жас ғалымдардың жобаларын 3 жыл бойы қаржыландыруға 9 млрд теңге қа­рас­тырған еді. Егер әр компания жылына мемлекеттен 3 есе көп қаражатты тек ғылымға бөліп отырса, онда неге ғылым дамымай келеді? Әлде қарастырылған қаржы қажетті иесіне жетпей қала ма?

Бұл сұрақ бойынша «ERG-дің ғылыми-зерттеу және инжиниринг орталығы» ЖШС Басқарма төрағасы Сергей Опанасенконы сөзге тарттық.

– Компаниямыздан ғылымға бө­лі­нетін қаржы өнімнің жаңа түр­ле­рін шығару, алынатын өнімнің қасиеттері мен өндірістік техникалық және эко­но­микалық көрсеткіштеріне тех­но­­л­­огиялық параметрлердің әсерін мо­­дельдеу әдістері арқылы зерттеп, тал­дау, жаңа қуатүнемдеуші, қор­ша­ған ортаға шығарындыларды азайту, өндіріс қалдықтарын залалсыздандыру мен оларды қайта өңдеу технологияларын әзірлеу, зерттеу және сы­нақ­­тан өткізуге жұмсалады. Жүзеге асы­рылып жатқан жобалардың бірі – құрамында хромшпинель бар қож­дар­ды флотациялық байыту технологиясын әзірлеу. Қазіргі таң­да Қазақ­стан аумағында қара метал­­лургия кен­дерін байыту ісінде флотация әдісі өндірістік ауқымда пайдаланыл­майды. Жаңа әзірлеме Ақтөбе облысындағы Дөң кен ба­йыту комбинаты кенінен алынатын хром үлесін арттыруға сеп болмақ. Тек биыл аталған технологияны патенттеу үшін екі өтінім берілген. Қазір тәжірибелік-өндірістік сынақ жүріп жатыр. Қалдықты қайта өңдеу де ғылыми-зертеу және тәжірибелік-конструкторлық жұ­мыс­тар (ҒЗТКЖ) бағытының басым бағыттарының бірі саналады. Мәселен, қазір кенді балқытуға да­йындау мен тасымалдау барысын­да түзілетін құрамында хромы бар ұсақ кендерді қайта айналымға жіберу тех­но­логиялары әзірленіп жатыр. Осы ұсақ кендерді кесектеу ісі тәжі­ри­бе­лік-өнеркәсіптік сынақтан өтуде. Бұл технология тек құрамында хромы бар ұсақ кендерді өндіріске қайтарып қана қоймай, кенді қалпына келтіруші пеш­тердің өнімділігін арттырып, апат­тың орын алу қаупін төмендетеді, – деді ERG өкілі.

Компанияның жанынан құ­рыл­­ған ғылыми-зерттеу бағы­тын­­дағы ор­та­лық­тың басшысы С.Опа­на­сен­коның айтуынша, ERG тұ­рақты атқарып келе жатқан ғы­лы­ми-зерттеу жұмыстың тағы бірі – электрлі балқыту алдында кен материалдарын қалпына келтіру тех­нологиясын әзірлеу. Өз кезегінде бұл жоба балқытуға кететін электр қуа­ты шығынын азайтуға ықпал етеді. Сәй­кесінше, пештердің өнімділігі мен өң­деудің тиімділігі артады. Оның үстіне бұл ферроқорытпалар өнді­рі­сінде қолданылатын құны қымбат қал­пына келтіргіштердің орнына табысты кәдеге жарап жүрген көмірді пайдалануға сеп болмақ.

Енді қараңыз, барлық компания немесе кәсіпорын ERG секілді ғылым мен бизнестің егіз ұғым екенін ұғы­нып, қаржыландыруды жолға қойып әрі оны осылай бақылауда ұстап отыр ма? Әлде жалған жобаны желеу етіп өз ішінде бөліске салып жатыр ма? Қаражаттың іс жүзінде емес, есептерде ғана ғылымға жұмсалғанын анық­тау үшін орталықтандырылған бақылау керек қой. Мұндай сөзді «Қазатом­­өнеркәсіп» Ұлттық атом ком­­паниясындағы Ғылым депар­та­мен­тінің басшысы Арман Өмірғали да айтып отыр. Оның пайымдауынша, ғылымға қаржыны бөлу бар, ал одан да маңыздысы – бөлінген қаражатты басқару.

– Ғылым мен технологияға ком­па­ниялардың 1 пайыз табысын ауда­рып отыруы ең алдымен, отандық ғы­лымды дамыту мақсатында қолға алынды. Бұл жерде қолданбалы ғылымды емес, іргелі ғылымды дамыту мәселесін де ұмытпауымыз керек. Ал аталған мәселеде ашықтық пен әділдік неліктен өзінің өзектілігін жой­май келеді? Себебі қаражаттың тиімді және қажетті жұмсалуын қа­да­­ға­лап отырған құзырлы орган жоқ, тиісінше жер қойнауын пай­да­­­ланушылар ақшаға қатысты есе­бін ғана береді. Олар әдетте ке­лі­­сім­шартқа бөлінген ақшаның кө­ле­мін көрсетеді. Шын мәнінде, қаражат көп жерде техникалық жаб­дық­тар алуға жұмсалып кетіп жатады. Оның ғылымға қатысы бар ма? Бұл анықталуы тиіс қой. Бөлінген қара­жат­қа не алынды, қандай ғылыми жоба іске асырылды? Міне, дәл осы ма­ңызды жұмыс бақыланбайды. Біз­дің­ше, түйткілдің барлық түйіні – осында. Мұндай мәселені шешу үшін компаниямызда арнайы ғылыми-техникалық кеңес құрылған. Осының негізінде біз компаниядан бөлінген қаражатты бақылауда ұстап отырмыз. Ұлттық ғылыми кеңес жер қой­науын пайдаланушы компания­лар­дан бөлінетін бірнеше трлн теңгені жалғыз бақылай алмайды. Сон­дық­тан оны бірнеше сала мен құры­лы­мына қарай бөліп қарастыру керек. Әр бағыт пен сала бойынша бөлек Ұлттық ғылыми кеңестер құрылуы қажет. Мұндай жауапты кеңес­тер қа­ра­жатты қадағалауы тиіс. Ал жал­пылама бақылау деген нәтиже бер­мей­ді, – дейді А.Өмірғали.

Жақсы, бөлінген ақшаны бақы­лай­тын органдар құрылып, ғылыми кеңестердің жұмысы жанданды делік. Бірақ елімізде соңғы уақытта ғылыми жобаларға қаржы қарастыратын Ұлт­тық ғылыми кеңеске қатысты даулы пікірлер жиі айтылады. Демек, бақы­лайтын органның өзі бақылауда бол­уы тиіс. Бұл туралы Ө.Оспанов атындағы Қазақ топырақтану және агрохимия ғылыми-зерттеу институты бас директорының ғылым жөніндегі орынбасары Бақытбек Әміров:

– Ғылымды қаржыландыру ісінде олқы­лықтар жетерлік. Соңғы жылдары ғылымды сараптаушы және бақылаушы органдардың өзінде де жем­қорлықтың жайлағаны туралы әлеуметтік желілерден жиі біліп отырдық емес пе? Гранттық немесе нысаналы қаржыландырудың тағ­дырын шешетін Ұлттық ғылыми кеңестің құрамын әлі де болса жан-жақты сараптап, қайта қарау керек сияқты. Бұл кеңестің құрамында бұрын ұзақ жылдар ғылымды бас­қа­рушы немесе ұйымдастырушы орган­дарда протекционистік және консервативтік сарынмен жұмыс іс­те­ген азаматтар емес, іздену қабілеті мен шығармашылық белсенділігі жо­ға­ры және прогрессивтік заманауи біліммен қаруланған өрелі ға­лым­­дардың болғаны абзал. Екін­ші жағынан дәстүрлі ғылыми меке­ме­лерді ұзақ басқарған аға буынның менталитеті мен кейін ғылымға келген, әсіресе дамыған шетелдерде білім алып немесе жетекші ғылым ордаларында жемісті тағылымдамадан өткен, соңғы ғылыми технологияларды жете түсінетін ғалымдарымыздың көзқарасы сәйкес келе бермейді. Одан соң өнеркәсіп пен өндірістің дамуына нақты қажетті әрі іске асы­ры­­латын жобаларды ғана қаржы­лан­дыру саясатына жүгінуіміз керек. Кейінгі кезде үрдіс алып кеткен әртараптандыруды желеу етіп кейбір салаларда ғылымға бөлінетін қаржыны «бұрын Қазақстанда қарас­ты­рылмаған жаңа тақырып» деп түкке тұрғысыз жобаларға бөлу де кездесіп отыратыны шындық. Мұн­дай өндіріске қажетсіз дүниелер қа­зір­­гі жобалардың ішінде жетіп арты­лады, – дейді.

Ұлттық ғылыми кеңес демекші, оның құрамында «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының өкілдері бар. Кей ғалымдар көбіне осыған шағымданады. Олардың айтуынша, палатаның өкілдері – ғылымға қатысы жоқ жандар, жобаны сараптамадан өткізгенде қажетті жобаларға қиянат жасайды. Негізі палатаның өкілдерін кәсіпкер қауымның атынан қосқан еді. Дегенмен жобаларға қаржыны палата бөлмейді ғой. Неге құрамға ірі кәсіпкерлердің өзін тікелей тарт­пас­қа? Міне, осы мәселені жауапты ведомство қайта қарастырғаны жөн секілді. Әйтпесе Ұлттық ғылыми кеңестің құрамын жаңартуға қатысты ұсынысты, палата өкілдері туралы ойды айтқан ғалымдардың жобалары – шынымен де халыққа пайдалы, мем­лекеттің дамуына аса қажетті дү­ние­лер.

Бәрін айт та бірін айт, қаражат­тың жырын айт. Иә, білім, ғылым, мәдениетке жауапты БҰҰ-ның UNESCO ұйымы жариялаған «Зерт­теулер мен әзірлемелердің (жоба­лар­дың) шығындары-2019» зерттеу-есебіне сүйенсек, технологиясы мықты дамыған Израиль ғылымға ішкі жалпы өнімнің 4,95 пайызын бөледі. Жарайды, «Еуропа елдері бізден 100 жыл алда» дейтін уәжді ескеріп, өзіміз орналасқан Азия құр­лы­ғындағы Оңтүстік Кореяны алайық. Бұл ел ғылымға ішкі жалпы өнім­нің 4,81 пайызын береді. Ал біз бұл көрсеткішті небәрі 1 пайызға жеткізе алмай жатырмыз. Керісінше жылдан жылға төмендеп (2016 жыл – 0,17; 2017 жыл – 0,14; 2018 жыл – 0,13; 2019 жыл – 0,12 пайыз) барады. Сондықтан мемлекеттің қаражатынан бөлек ғылымға бөлінетін компания­лар мен ірі өндіріс орындарының қаржысы ғылымға ауадай қажет. Де­мек, шикізат өндірісімен айналысатын кәсіпорындар табысының 1 пайызынан жыл сайын түсетін триллиондаған қаражатты орталық­тан­дырып бақылайтын жүйе, болмаса қаржының ғалымдар мен олардың ғылыми жобаларына тікелей бөлінуін жолға қоятын, осы жұмысты жандандыратын жол картасы секілді заңды күші бар құжат қабылдау – кезек күттірмейтін іс болып тұр.