Әдебиет • 14 Қаңтар, 2021

Теорияның табысы

368 рет
көрсетілді
3 мин
оқу үшін

Түп-тамыры сонау сақ дәуірінің мұрасы саналатын «Алып Ер Тоңға», «Ергеноқон», «Шу батыр», «Атилла» дастандарына тірелетін қазақ әдебиеті әлемдегі бай әдебиеттердің қатарында. Одан бергі Түркі қағанаты, Алтын Орда, Қазақ хандығы, ХVІІІ-ХХ ғасыр­лар, кеңес дәуірі, тәуел­сіз­дік кезеңінде дүниеге келген шығармалардың халқы­мыз­дың рухани қазына-қорын түр­лі-түрлі асыл мұралармен байыт­қанын шамалай беруге болады.

Теорияның табысы

Әдебиеттану ғылымының әде­биет тарихы атты іргелі саласы мұнша мол қазынаны жіктеп, саралаумен айналысатыны белгілі. Ал дәл осы ғылымның тағы бір саласы әдебиет теориясы, жасыратыны жоқ, кенже дамып келе жатқан салалардың қатарында екені белгілі. Әлбетте, теорияға тіс батыру, оны өмірмен ұштастыру қиын. Теорияға тіс батырудың оңай еместігінен болар, осы күнге дейін «Әдебиет танытқыш», «Сөз өнері», «Әдебиет теориясы», «Қазақ өлеңінің құрылысы» сынды атақты еңбектерді айтпағанда,  әдеби шығармаларды теориялық тұрғыда талдаған, тілі жатық, ойы түсінікті, ғылыми орта мойын­даған, заман талабына сәйкес, ЖОО-ларға оқулық ретінде ұсы­нылған қазақ тіліндегі еңбектер жарыққа шыға қойған жоқ. Мұны қоғамдық формацияның ауысуымен түсіндірер болсақ, әңгіменің ұзап кететіні белгілі. Сондықтан негізгі айтар сөзге көшкен дұрыс болар. Ұлттық аударма бюросы қолға алған «Қазақ тіліндегі жүз жаңа оқулық» жобасы аясында осы олқылықтың орнын толтыра алмаса да, дүниежүзіндегі тенденциялар мен бағыттарға жол сілтейтін, болашақ жас әдебиеттанушының білім көкжиегін кеңейтетін, талдап, саралап, сараптап ойлануға мүмкіндік беретін көлемді дүние ағылшын тілінен аударылып, қазақ аудиториясына жол тартты.  «Әдебиет теориясы» атты бес томдық кітаптың авторлары – америкалық ғалымдар Майкл Райан мен Джули Ривкин. Аталған бес томдық оқулық әдебиет теориясына арналған кіріспеден және төрт томдық антологиядан тұрады.

Майкл Райан мен Джули Рив­кин ең­бектері дүниежүзі бойынша сұранысқа ие шығармалардың қатарында. Өйткені бұл еңбек­терде әдебиетті жаңаша талдау­дың, оқытудың тұтас методикасы жасалған. Әрқайсысы кемі үш жүз беттен тұратын төрт том­дықта сонау Платон мен Арис­тотель дәуіріндегі теориялардан бастап қазіргі заманда ең көп қолданылатын «измдер» түгелдей талданған, адам, уақыт, заман, мекен төрттағаны тұрғысынан қарастырылған. Мысалы,  Уильям Шекспирдің «Король Лир» трагедиясын талдау барысында авторлар әрбір кейіпкердің жан дүниесіндегі құндылықтың сыртқы әлеммен байланысын жеке-жеке талдайды. Сөзбен сипаттауға, қарым-қатынас орнату үшін айтуға келмейтін ішкі құндылықтардың қоғам шындығының алдындағы трагедиялық жеңілісі жан-жақты түсіндіріледі. Жалпы, авторлар белгілі бір шығарманы не белгілі бір автордың шығармаларын тал­даған кезде оны теорияға са­луға тырыспайды. Бірақ сол шы­ғар­­мадағы теорияның үлесін де ұмыт­пайды. Көп сұрақ қояды. Сол ар­қылы оқырманды дискуссияға шақырып отырады.

Авторлар әдебиет теориясының ауқымын тек Америка әдебиетімен шектемейтінін айтуымыз керек. Олар роман, герман, славян тіл­ді шығармаларды, киноларды өздеріне тән ерекше стильмен си­паттай отырып, теориялық қыр­ларын ашып көрсетеді. Жалпы алғанда, Майкл Райан мен Джули Ривкиннің «Әдебиет теориясы» қазақ әдебиеттану ғылымы үшін ауқымды олжа, әсіресе теорияның табысы екені анық.