Халің қалай, қазақ журналы?

Осы факторлардың әсерінен әдеби журналдардың жаңа замандағы миссиясы жоққа айналды. Демек, оқырман әдеби журналдарға не үшін жазылады деген қарапайым әрі қатулы сұраққа да жауап жоқ.

Биылғы статистика бойынша елімізде 3 463 газет-журнал тіркелген екен. Оның 2 138-і – газет, 1 325-і журнал. Нақтырақ айтсақ, 236-сы – қазақ тілінде, 459-ы орыс тілін­де шығады. Бұл журналдардың 304-і Нұр-Сұл­танға тиесілі болса (6-ы қазақ, 87-сі орыс тілінде), 702-сі Алматы қаласынан (124-і қазақ, 265-і орыс тілінде) жарық көреді. Екі қаладан кейінгі көп журнал жария­ланатын өңір – Түркістан облысы мен Шымкент қаласы. Онда барлығы 104 журнал басылып шығады: 41-і қазақ, 28-і орыс тілінде. Ал елімізде қазақ-орыс тілінде барлығы – 397, үш тілде шығатын 233 журнал бар.

Тарихқа үңілсек, талантты ақын-жазушылардың шоғырын қалыптастырып, тіпті әдеби ағымдар тудырған журналдар болды. Яғни кез келген журнал әдеби сөзді, әдеби көзқарасты, мінез-құлықты қалыптастыра алатындай дәрежеде болуы керек дейміз. Һәм республикалық немесе облыстық журналдар сол өңірдегі әдеби ортаның ұйытқысы болуы екібастан. Бұлай болмаған жағдайда оның бәрі, тек қағазға басылған қара жазудың деңгейінде қала бермек. Ешкім оқымайды, һәм ешкім іздемейді.

2000 жылдардың басында жеке газет шығарушылар белең алды. «Шетел әдебиеті», «Кентавр» деген газеттер аз уақыт қана жарияланып, кейін қаржылық жағдайға байланысты тоқтады.

Бұлардың қатарында «Шәмші», «Алтын тамыр», «Рух-мирас», т.б. әдеби-мәдени журналдар бар. Әсіресе Шығыс Қазақстан облысынан 2012-2016 жылдары шыққан «Отыкен» әдеби журналын ерекше айтар едік. «Шығыс ақпарат» медиа холдингінің сол кездегі басшысы Нұржан Қуантайұлының бас­тасымен һәм редакторлығымен жарық көрген басылым 500 данамен таралған. Кейін бас редактор қызметтен кеткен соң журнал да жұмысын тоқтатты. Қазір облыста бірде-бір әдеби журнал жоқ.

Ал 2019 жылы Еуразия жазушылары форумында тұсауы кесілген «Самұрық» әдеби журналының үш саны шығып үлгерді. Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігінің қаржыландыруымен басылатын журнал Жазушылар одағының елордадағы басылымы, үні болсын деген ниетпен құрылған-тын. 256 беттен тұратын альманах типтес журналдың таралымы 1000 дана.

Оқырман неге азайды?

Талай таланттың тұсауын кескен «Жұлдыз» былтыр «Жылдың ең үздік журналы» аталды. Алғаш рет 1922 жылы «Әдебиет және искусство» деген атаумен жарық көрген басылым келер жылы ғасырлық тойын тойламақ. Қазір әдеби журналдың 1700 таралымы бар. Бас редакторы Ғалым Жай­лыбайдың айтуынша, бұл көрсеткіш 2020 жылға қарағанда 500 данаға көбейген. Соңғы жылдарда Мәдениет және спорт министрлігі мен Алматы қа­ласы әкімдігі қаржылай қолдау көр­сетіп отыр. Ал қаламақы мәселесі, әдет­тегідей қуантарлық емес, тіптен аз мөл­шерде ғана беріледі. 

«Парасат» қоғамдық-саяси, әдеби-көркем журналы 1958 жылдан бері шығып келеді. Ол кездегі атауы – «Мәде­ниет және тұрмыс» болатын. 1990 жыл­дан бері «Парасат» деген атпен жария­ланады. Журнал ХХ ғасырдың 70-80-жылдары жарты миллионнан астам данамен таралған. 90-жылдардағы балапан басымен, тұрымтай тұсымен кет­кен заманда баспасөздің басынан бақ тайғаны белгілі. Содан бері «Парасаттың» да таралымы күрт кеміді. Біраз уақыт шықпай қалған кездері де болды. 2020 жылдың шілде айынан бастап басылым жұмысы біртіндеп қалыпты ыр­ғағына көшіп, қайта жарық көре бастады. Қазіргі таралымы – 811 дана. 

«Газеттердің тиражының өзі 10 мың­­­ның айналасынан аса алмай шиыр­­лап қалған қазіргі қиын кезең­де журналдардың жағдайы айтпаса да түсінікті шығар. Бірақ журнал­ды қайта қалыпқа келтірген осы санаулы айдың ішінде-ақ қаншама оқыр­ман хабарласып, біраздан бері «Парасаттан» көз жазып қалғанын, қайта шыға бастағанына қуанғанын айтып жүр. Рас, қазір жұрт бұрынғыдай баспасөзге жаппай жазыла бермейді. Дегенмен, ел жадында сақталған аты бар байырғы журналдарды жауып тастауға болмайды деп санаймын», дейді журнал редакторы Сәкен Сыбанбай. 

Оқырман аудиториясы қалыптасқан басылымның бірі – «Ақиқат». «Қазақ газеттері» ЖШС-ға қа­райтын басылым айына бір рет, 116 бетпен шығады. Таралымы 3000 дана. Негізінен, мемлекеттік тапсырыспен жұмыс істейді. Бас редактордың орынбасары Дина Имамбаеваның айтуынша, барша дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарына тән төменгі таралым тек уақытша тоқырау.

Ал жасөспірімдерге арналған «Ақ желкен» журналы бес мың данамен шығып отыр. Қазақстанда 2,5 мил­лион оқушы бар екенін ескерсек, журналдың таралымы көп пе, аз ба – бағамдай беріңіз. Кеңес өкіметінің тұсында басылым 100 мың данамен Қазақстанның түкпір-түк­піріне таралған еді. Журналдың бас редакторы  Балжан Мұратқызы тираж мәселесіндегі түйткілді тарқатып айт­­ты. «Қазір журналдың жартысын «Қазпошта» бөлімі оқырманның қо­лына жеткізе алмайды. Бұл бөлек та­қырып. Айтайын дегенім, балалардың оқу мәдениетін қалыптастыра алмай жа­тып, таралымы аз деген желеумен ба­ла­лардың газет-журналын жауып тастағысы келетіндер бар екенін біле­міз. Қаржылық жағынан тиімсіз, табыс әкелмейді деген көзқарасты бір жа­ғына ысырып қойып, қазір жаппай газет-журнал оқуға көшуіміз керек. Ал «Ақ желкеннің» жас ұрпақтың алдында жауапкершілігі зор. Сонау «Пионер» кезінен қаншама буын тәрбиеледі, әлі де сол жолынан жаңылған жоқ. Әр кітапханада «Ақ желкен» болса екен деген тілегіміз де ауада асылып қалып жатыр, мысалы. Бүгін газет-журнал оқымаған бала ертең кітап оқымайтын ересек адамға айналады. Балалардың оқу мәдениетін қалыптастыру үшін арнайы бағдарлама қабылдауға мәж­бүрміз. Асхат Аймағамбетовтің «Оқуға құштар мектеп – оқуға құштар ұлт» жо­басын осыған мысал етіп алсақ болады», дейді ол. 

«Абай» неге жарық көрмейді?

«Абай» журналы 1918 жылдың 4 ақпанынан бастап қазіргі Семей қаласында жарияланды. Тұлғаға арналған тұңғыш журналды қазақ прозасының мектебін қалыптастырған Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов «Екеу» деген лақап атпен ашып, редакторлық жасаған. Демеушісі – Семей қаласындағы ет және тері өнеркәсібінің негізін қалаушы, Мәс­кеуден алған бірінші гильдиялы көпес құжаты бар аса бай миллионер саналған Қаражан Үкібаев. Оны демеушілікке Мұхтар Әуезов көндірген деседі.

Алғашқы саны 900 данамен шыққан журналға шығарушы редакторлардан басқа Шәкәрім Құдайбердіұлы, Сұл­танмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Ғұмар Қарашев, Смағұл Сәдуақас, Халел Досмұхамедовтердің өлеңдері мен публицистикалық мақа­лалары жиі жарияланды. Ондағы мақа­лалардың барлығы бүркеншік атпен беріліп отырған. Алашорда үкіметі құлаған соң «Абай» журналы да 1918 жылғы қарашадағы соңғы 11 санынан кейін жабылып қалады. Оның жалғасы ретінде 1992 жылдан бастап жаңа «Абай» шыға бастайды.

Рысхан Мусиннің бас редактор­лығымен жалғасқан журнал ол қайтыс болған соң жауапты хатшы Мұратбек Оспановтың жеке иелігіне өтеді. Ал қазір қаржылық қолдауға байланыс­ты басылым 4-5 жылдан бері тоқтап тұр. «Абай» халықаралық қорының директоры Асылан Ғафуров қаржы мәселесімен журнал иесіне ұсыныс жасағанын айтты. «Былтыр хакімнің 175 жылдығы аясында М.Оспановқа қордың қаржыландыруымен журналды қайта шығаруды ұсындық. Алайда басылым иесі мемлекеттен қолдау болады деп бас тартты. Үкімет те, әкімдік те ЖШС журналдарына тікелей қаржы бөле алмайды. Сондықтан «Абай» әлі күнге дейін тоқтап тұр. Ал халықаралық қордың журнал редакциясын елордадан ашып, қайта жаңғыртайық деген ұсынысы әлі өз күшінде», дейді қор басшысы А.Ғафуров.

«Жамбылдан» «Қасымға» дейін

Әдеби ортада «Абайдан» соң тұлға есімімен аталған басылым – «Жамбыл». Одан кейін «Мағжан», «Мұқағали», «Қасым» журналдары пайда болды.

2004 жылдан бері шығып келе жат­қан «Жамбыл» журналы – облысқа қойыл­ған рухани ескерткіш сынды. Он жыл бойы авторларға тәуір қаламақы бер­ген жалғыз журнал екенін де айта кетейік. Қазір экономикалық ахуалға байланысты қаламақы бірнеше жылдан бері тоқтап тұр. 1000 данамен таралатын басылымның негізгі қаржы көзі тендерден түседі. 3 айда бір рет 10 баспа табақпен жарық көреді.

Биыл Жамбыл бабамыздың 175 жылдығы атап өтіледі. Мерейтой аясында «Жамбыл» журналын мемлекет қамқорлығына алудың оңтайы келіп тұрған сияқты.

Солтүстік Қазақстан облысы­ әкім­дігінің қаржыландыруымен 2007 жылдан бері жарық көріп келген «Мағжан» әдеби журналының да аз болса да, тұрақты оқырманы бар. 150 беттік басылымның таралымы 1500 дана. Пандемия жағдайына дейін журнал екі жылда бір «Мағжан көк­темі» республикалық фестиваль ұйым­дас­тырып келгені ел есінде.

Ал Қарағандыдан жарық көретін «Қасым» журналы 3000 таралыммен тарайды. 200 бетпен 2 айда бір шығатын басылым облыс әкімдігінің қол­дауымен, Ішкі саясат басқармасы ұйым­дастыратын конкурстан 3000 да­на таралымға қаржы ұтып алады. Қаламақы тұрақты емес, төменгі мөлшер­де беріледі.

Әдеби басылымның бас редакторы Серік Сағынтай кейінгі он жылда бас­пахана нарығындағы инфляцияның әсері еліміздегі барлық журналға ти­генін айтады. «Кеңестік кезеңдегідей әдебиетті орталықтандыру шаралары болмағандықтан, аймақтардағы әдеби журналдар Жазушылар одағының жұ­мысына көп септігін тигізіп отыр. Одақ­тың жалғыз журналына, жалғыз әдеби газетіне аймақтардағы жастар тұрмақ, қалыптасқан жазармандардың жиі, тұрақты жариялануы оңай емес, талапкер көп. Ал «провинциялық журналдар» осы жайттың бетін қай­тара алады. Онымен қоса, журналдар баспалардағы кітап таралымы азды­ғының орнын толтырады. Кез келген қаламгердің елімізде шығатын кітабы әрі кетсе 1000-2000 данамен басылып шығады. Ал аймақтық журналдар талай жастың жолын ашып, әдебиет сапарына аттандырып отыр. Топтамалары бір кітапқа толар-толмас жастар үшін журналдарға жариялану бір белес секілді. Журналдар бір есептен, әдеби альманахтардың да рөлін атқара алады. Тағы бір мәселе, ешкім жур­нал шығарып пайда тауып, ба­йып кете алмайды. Өйткені әдебиетпен пай­дакүнем адам айналыса алмайды», дейді редактор.

«Адырнаның» жағдайы хал үстінде

2016 жылы сол кездегі облыс әкімі Бердібек Сапарбаевтың қолдауы­мен Ақтөбеден «Адырна» атты рес­пуб­ликалық әдеби журнал шыға бас­таған-ды. Айына бір рет жарық көретін журнал аз уақытта әдеби ортада тың бастамаларымен көзге түс­ті. Алайда 1500 данамен таралатын журналдың бүгінгі халі мүшкіл. Ақ­төбе облысы әкімдігінен бөлінетін қар­жы біраз уақыттан бері кешеуілдеп тұр­ғандықтан, әдеби журналдың жаңа жыл­да шығу-шықпауы белгісіз болып отыр.

Бұл ахуалды журнал редакторы, ақын Мейірхан Ақдәулетұлы қоғамдағы әдебиеттің деңгейі мен қадір-қасиетінің төмендігінен деп есептейді. «Кітап, газет-журнал саласындағы барлық көңіл толмаушылық пен кемшіліктің бәрі осы түйіннен тарқайды. Қоғамның әдебиетке, жазу-сызуға деген көзқарасы түзелмей, бұл салада өркендеу болмайды. Бұл – Жазушылар одағы көтеріп, айналысатын мәселе.

Қазір, салыстырмалы түрде алсақ, поэзия шарықтады, тәуір жазатын жас ақындар көп болмаса да бар. Ал проза күннен-күнге құлдырап барады. Біреу­дің жақсы дүниесін оқи қалсам, өзім жазғандай қуанатын болдым. Бұрын «Жалын» альманағының атақ-абыройы, сонымен қатар деңгейі де жоғары болды. Оның қаламгерлерге тағайындалған әдеби сыйлығы да өте беделді һәм тек таланттар алатын мәртебе еді. Біз «Адыр­наны» сол типтес әдеби журнал жасаймыз деп үміттендік. Алайда мен шылқыған бай емеспін, қосымша қызметкерге төлейтін қаржы жоқ, қағаз бен бояудың әңгімесі өз алдына. Ал әкімнің, яки меценаттардың алдына барып ақша сұрауға ішкі ұстанымым жібермейді. Дегенмен, әкімдіктің жа­уабын күтіп жүрміз», дейді бас редактор.

Бұл мәселе жөнінде облыстық Ішкі саясат басқармасының басшысы Айбек Купенов: «Адырна» әдеби журналы осы уақытқа дейін облыс әкімдігінің қол­дауымен шығып келді. Қазір қаржы­ландырудың жаңа жолдары қарас­тырылуда. Бұл мәселе облыс әкімінің тіке­лей бақылауында», деді.

Өңірлердегі журналдарды көбінесе әкімдіктер қаржыландырады. Әрине, әкімдер әдебиетші емес. Яғни қоғамдағы «газет-журналға әкімдіктер қаржы бөлмейді» деген жаттанды пікірдің өзі кейде күмәнді сияқты. Бірақ өз абыройлары үшін һәм шын ниетімен қаржы бөлетіндер көп. Жергілікті биліктің қазақ руханиятына деген оң көзқарасы  әрине қуантады. Оның үстіне әр облыс­та кемінде бір әдеби журналды қар­жыландырып отыруға шама-шарық жетіп-ақ тұр. «Адырнадан» жақсы жаңа­лықтар күтеміз...

«Әлем әдебиеті» қайта шыға ма?

2007 жылы аудармашы Кеңес Юсуповтың бастамасымен шыққан журнал – қазақ әдебиетіндегі шетел шығар­маларына арналған жалғыз басылым болды.  Тиражы 1500-2000 дана көлемінде болған журналға жаңа аудармалар, Нобель сыйлығы лау­реат­тарының шығармалары мен сұх­баттар жарияланды. Сондай-ақ әр елдің әдебиетіне тұтас нөмір арнау дәстүрі қалыптасты. Ал ондағы шығармалар арнайы тапсырыспен түпнұсқадан аударылған. Әдеби журнал тендер арқы­лы қаржы тауып, ал қалған шығы­нын «Фолиант» баспасы жауып отырыпты. 2016 жылы министрліктен тен­дер болмағандықтан, басылымның жұ­мысы тоқтаған. 

Кез келген мәдениетті һәм өрке­ниетті мемлекетте әлем әдебиетіне арнал­ған бірнеше газет-журнал бар. Ал елімізде бүгінгі таңда мұндай бірде-бір басылым жоқ. Бұл, ең алдымен, қазақ әдебиетінің деңгейін, одан кейін Үкіметтің ел әдебиетіне деген салғырт көзқарасын білдірсе керек.

Сонымен...

Қазақ әдебиетінің бір қабырғасына айналған журналдардың бүгінгі хал-ахуалына қарап, 1000 данамен журнал шығару қажет пе өзі деген ойға қаласың. Шынында, аз тиражбен жарық көретін басылымның көркемдік деңгейі қандай болмақ? Оқырман талғамы үшін емес, тек тендер үшін ғана «тірі» тұрған журналдардың қазақ әдебиеті мен мәдениетіне қандай да бір үлесі бар ма? Әгәрәки, басқа тұрғыдан қарар болсақ, қанша дана болса да, қағазға басылған дүние – ертеңгі тарих. Сөзсіз. Тек, өкініштісі сол, қағазға басылған дүниені астын сызып оқитын оқырманның төбесі көрінбейді.

Егер ғайыптан тайып газет-жур­нал­дар жаппай оқылатын болса, басы­лымдардағы бүгінгі бар мен жоқ­тың арасындағы ахуал өзгеріп, көркемдік деңгей әлдеқайда жоғары әдеби журнал шығаруға қауқар жетеді деп ойлаймыз. Ол үшін, әрине, алдымен кітап, газет-журналдың насихатын күшейту керек сияқты. Яғни газет-журнал сатып алудың саясатын қолдан жасауға тиіспіз.  Мәселен, халық көп жүретін сауда орындарында міндетті түрде газет-журнал сататын бұрыш болуын заңды түрде қарастыруға болады. Әйтпесе мемлекет қаржыландырып, мәселен «Жұлдыз» журналын 50 мың данамен шығарса да, одан пайда жоқ. Ешкімнің ешкімде ісі жоқ, халық ол журналдың аяқасты 50 мың тиражбен шығып жатқанынан тіпті хабары да болмайды.