– Планетамыздағы климаттық архитектураның тұтастай өзгеруіне байланысты сумен қамту әлем елдерінің негізгі проблемасына айналып барады. Бұл ретте еліміздегі су ресурстарының жағдайы қандай деңгейде?
– Балалық шағымызда қардың жиі әрі қалың түсетіні көпшіліктің есінде шығар. Қазір байқап қарасақ, үлкен айырмашылық бар. Биыл елордада қыстың жылы өтіп жатқанын аңғарып отырмыз. Ауа температурасы жоғары, тиісінше жауын-шашын мен қар аз түседі.
Осы климатқа қатысты «Жылдың сулылығы» деген ұғым бар. Айталық, кейбір жылдары су молынан болса, кейде оның тапшылығы байқалады. Оның циклі және ұзақтығы болады. Судың мол кезеңі аз сулы кезеңмен немесе керісінше алмасып отырады. Циклдің ұзақтығы 10-12 жылды құрайды. Өкінішке қарай, соңғы үш жылда судың аз болатын кезеңіне тап болдық. Нақтырақ айтсақ, «Өзеннің жиынтық ағыны» деп аталатын судың жалпы көлемі жылына 90-100 шақырым текше метрді құрайды. Оның 50,8 шақырым текше метрі – жергілікті ағын, қалғаны трансшекаралық өзендер арқылы Қытайдан, Орталық Азия елдері мен Ресейден келеді. 2019 жылы судың көлемі 83 шақырым текше метрді көрсетіп, бұл орта көпжылдықпен салыстырғанда 20%-ға, 2016-2017 жылғы кезеңмен салыстырғанда 40%-ға аз болды. Әрине, аталған көрсеткіштерге қарап, суды үнемдеп, ұқыпты пайдалану туралы ойлануға тура келеді.
Халық пен экономиканың салаларына қажетті судың жалпы көлемі – 25 шақырым текше метр. Оның 15 шақырым текше метрі немесе 65%-ы ауыл шаруашылығына, 6 шақырым текше метрі немесе 30%-ы өнеркәсіпке, сол секілді 1 шақырым текше метрі немесе 5%-ы коммуналдық шаруашылыққа жұмсалады.
Сондай-ақ Жайық, Ойыл және Ембі өзендері суының қарқынды түрде тартылып қалуына қатысты қордаланған мәселелер бар. Мәселен, бұл өзендер Ақтөбе мен Атырау облыстарын сумен қамтуға пайдаланылып келеді. Сондықтан олардың Орал-Ембі аймағы үшін шаруашылық тұрғыда маңызы зор. Алайда соңғы жылдары өзендердің тартылып бара жатқаны қатты байқалуда. Осы мәселені мамандарымыз талдап көрді. Тұтастай бұл өзендер 1935 жылдан бері бақылауға алынған. Жүргізілген сараптама көрсеткендей, аталған өзендерде ағынның бәсеңдеу үрдісі көп жылдық көлемде байқалатынын көрсетіп отыр. Оның себебін анықтау мақсатында ағынды қалыптастыратын климаттық факторларды бағалау жүргізілді. Өйткені бұл өзендердің арнасы қармен толығады. Соңғы 20 жылда екі су бассейнінде де жауын-шашынның азаюы мен топырақтың күзгі ылғалдануының тапшылығы байқалады. Демек, көктемгі кезеңде ағынның көп бөлігі топырақтың «шөлін қандыруға» кетеді деп түйін жасауға болады.
Ауа температурасы да соңғы жылдары жоғары болғандықтан, бассейндік өзендердің жоғары бөлігі қарқынды буланып жатыр. Яғни Ойыл мен Ембі өзендерінің жоғарғы ағынының азаюына жаһандық климаттың жылынуы тікелей әсер етіп жатқанын аңғартса керек.
Қазақстандағы 8 су бассейнінің 7-уі трансшекаралық суға жататынын айта кеткен орынды. Атап айтқанда, еліміздегі барлық су көлемінің жартысы Қазақстанда қалыптасса, қалғаны, яғни трансшекаралық сулар бөлігі сырттан келеді. Сол себепті көрші мемлекеттермен су саласындағы дипломатияға үлкен мән беруіміз керек.
Географиялық орналасу мен климаттық жағдайлар Қазақстанның су тапшылығына тап болуына әсерін тигізіп отыр. Неге десеңіз, су ресурстары республика аумағында біркелкі орналаспаған. Мысалы, Шығыс Қазақстанда су жеткілікті болса, еліміздің оңтүстік және батыс өңірлерінде керісінше оның тапшылығы анық білінеді.
– Судың баяулаған кезеңінде ауыл шаруашылығы саласын сумен қамтуды көздейтін тетіктер қарастырылған ба?
– Вегетациялық кезеңге ертерек дайындаламыз. Жыл сайын наурыз айында «Қазгидромет» еліміздегі су ресурстарының жағдайына гидрологиялық болжам жасайды. Сол болжамды негізге алып, суару кезеңіне дейін әкімдіктер және ауыл шаруашылығы өндірушілерімен жағдайға байланысты жұмысты бастап кетеді. Былтырғы кезең қиынға соғып, су аз болды. Десе де бұл қиын маусымды сәтті еңсердік деуге негіз бар. Фермерлерге болжамды тәуекелдерді алдын ала ескертіп, суармалы суды тиімді пайдалану қажеттігін түсіндірдік. Ылғалға бейім дақылдар егістігін азайтуға, сондай-ақ су үнемдеу технологиясын қолдану мен егіс айналымын сақтауға кеңес бердік. Әсіресе, мамандарымыз оңтүстік өңірлерге жиі барып, су арналарын тазалау, тереңдетіп, қамыстарды уақтылы жабу жұмыстарын белсенді жүргізді.
Өңірлерге жеке-жеке тоқталсақ, Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Түркістан облыстарында егістік алқаптарын сумен қамтуда біраз қиындық туғанын атап өтуіміз керек. Трансшекаралық суларды қоса алғанда, өзендер ағынының 15-20%-ға азаюы мен аталған облыстарда ылғалға бейім дақылдар алқабының көбеюі суармалы сумен қамтуды күрделендірді. Мәселен, Алматы облысындағы суармалы жерлер көлемі 2019 жылмен салыстырғанда 11%-ға көбейіп, Іленің ағыны үш есеге азайды. Жамбыл облысында былтыр су көлемі орта көп жылдық көрсеткіштерден 15-20%-ға төмендеді. Түркістан облысында Сырдарияның ағыны 15%-ға төмендеп, оның негізгі ресурсы Қырғызстанның Тоқтоғұл суқоймасындағы судың көлемі 2019 жылға қарағанда 2 млрд текше метрге азайды. Қызылорда облысында да қиын жағдай туындап, суармалы жерлер аумағы 251 мың гектарға ұлғайып, еліміздегі жалпы суармалы жерлердің 16%-ын құрады. Осылайша, өңір республикадағы су құбырлары суының 43%-ын тұтынды. Бұған қоса, күріш алқабының көлемі 90 мың гектарға жетіп, Агроөнеркәсіп кешенін дамыту бағдарламасына сәйкес, бұл көрсеткіш негізінен 75 мың гектардан аспауы тиіс еді. Әйтсе де қалыптасқан жағдайға қарамастан, былтырғы вегетациялық кезең сәтті аяқталды десек те болады.
– Су тапшылығын ескеріп, оны үнемдеу амалдары әзірленді ме?
– Жыл сайын суармалы жерлер көлемі ұлғайып жатқандықтан, бұған қосымша су керек. Бір жағынан егістік алқабы көбейіп, екінші жағынан су азая берсе қиындықтармен бетпе-бет келуіміз мүмкін. Мемлекет басшысы 2030 жылға дейін суармалы жерлер көлемін 3 млн гектарға жеткізуге тапсырма берді. Сондықтан ауыл шаруашылығы өндірушілерінің мүддесін ескеріп, суды үнемдеудің кешенді шараларын қабылдауымыз қажет. Осы мақсатта біріншіден, күріш алқаптарын Қызылорда, Алматы және Түркістан облыстарында 29 мың гектарға азайтып, нәтижесінде, 1 шақырым текше метр суды үнемдеуге мүмкіндік аламыз. Екіншіден, суарудың үнемдеу технологиясын кем дегенде 750 мың гектар жерде пайдалансақ, 2,2 шақырым текше метр суды үнемдеуге болады. Үшіншіден, ауқымды цифрландыру процесімен қамту. Түркістан облысында бірінші рет су каналын цифрландырдық. Осы арқылы суармалы судың белгіленген режімнен 45%-ға дейін артық жұмсалғанын анықтадық. Түркістан облысының Мақтаарал ауданындағы ұзындығы 12 шақырымды құрайтын К-19 магистральді каналының цифрландырылуы сәтті тәжірибе болды. Бұл каналдан 328 шаруа қожалығы орналасқан 3,6 мың гектар жер суарылады. Осылайша, әр шаруа оның шығындары қайда кетіп жатқанын біліп отырады. Бұл тәжірибені ескеріп, 5 жыл ішінде ауқымды түрде 119 магистральді каналды цифрландырып, жылына 2 шақырым текше метр суды үнемдеуді көздеп отырмыз. Төртіншіден, суару желілерінің қайта жаңғырту міндеті тұр. Қазақстанда 19,5 мың шақырым суару желілері бар десек, оның 3 600 шақырымы бетондалған. Су үнемдеу үшін 10 жылда тағы 13 мың шақырым су желісін жөндеу жоспарлануда. Бесіншіден, 10 жыл ішінде 3,6 шақырым текше метр су жинауға мүмкіндік беретін 39 жаңа су қоймасы салынады. Бұл 137 мың адам тұратын 70 елді мекендегі су тасқыны қаупін сейілтеді. Әлбетте, су қоймалары 394 мың гектар суармалы жерді сумен қамтып, 129 мың жаңа жұмыс орындарының ашылуына септігін тигізеді. Қазір Түркістан облысында Кеңсай-Қосқорған-2 су қоймасы салынып жатыр. 28 су қоймасына қатысты техникалық-экономикалық негіздеме, сондай-ақ 3 қойманың жобалық-сметалық құжаты дайындалуда. Сонымен қатар суармалы жерге байланысты суды пайдаланудың тарифін қайта қарау қажет. Тарифтер арзан, себебі одан түскен ақша су шаруашылығы нысандарын күтіп ұстауға, жөндеу мен жаңғыртуға минималды шығын үшін ғана есептеледі. Өнімнің өзіндік құнындағы су бағасы өте арзан. Мысалға, 1 кило қызанақ өсірудегі судың құны шамамен – 4 тиын. Сондықтан су тарифін қайта қарап, тиімді бағасын қою керек. Өйткені төмен тарифтер жаңа инвестицияның келуін тежейді. Суарудың қарапайым технологиялары жердің 90%-ында ирригациялық эрозияның дамуына, топырақтың тұздануына және тағы басқа жағымсыз процестерге әкеп соқтырады. Елімізде су тапшылығының алдын алуда шаруалардың өзі бұл мәселеге саналы түрде қарап, суды ұқыпты пайдаланулары қажет.
– Трансшекаралық өзендерге қатысты проблемаларды тарқатып берсеңіз. Оларды шешу үшін нақты қандай жұмыс атқарылды?
– Қазақстан географиялық тұрғыдан негізгі ірі өзендердің (Сырдария, Ертіс, Іле, Жайық, Шу, Талас, Емел) төменгі ағысында, орналасқан. Сондықтан шекаралас елдердің, нақты айтқанда Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан мен Ресей Федерациясының су шаруашылығы саясатына тәуелдіміз. Өзбекстанға қатысты айтсақ, су шаруашылығы саласында Сырдария өзеніне байланысты мемлекетаралық қатынас Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан мен Түрікменстанның Мемлекетаралық су ресурстарын пайдалануды бірлесе басқару және қорғау саласындағы ынтымақтастық келісімімен реттеледі. Келісім аясында ведомствоаралық үйлестіру су шаруашылығы комиссиясы жұмыс істейді. Сырдарияның негізгі проблемасы – Кеңес Одағы кезеңіндегі су ресурстарын бөлу ережесінің бұзылуы. Тәуелсіздік алғаннан кейін әр мемлекет бөлек саясатын ұстанып, көп жағдайда төменгі жақта орналасқан елдердің мүддесі ескерусіз қалды. Былтыр өзбекстандық әріптестерімізбен су қатынастары саласындағы әріптестік туралы Жол картасына қол қойылды. Бұл барлық проблемалық сұрақ пен оның шешілу мерзімін қамтиды. 1991 жылдан кейін салынып, жаңғыртылған су шаруашылығы құрылыстарының бәрін аралап көрдік. Бұл – бұрын су балансында ескерілмей қалған қоймаларды анықтау үшін жасалған жұмыс. Айталық, Сардоба қу қоймасының құрылысы бізбен келісілмей, оның қолданылуының қауіпсіздігі тек өзбек тарапының құзырында болды. Қойманың қирауы біздің Өзбекстан Республикасымен ара қатынасымыздағы күрт «бұрылысқа» алып келді. Өзбек тарапымен мұндай жағдайлардың болмауына тек бірлескен іс-қимыл арқылы ғана қол жеткізуге болады деген ортақ түсінікке келдік. Қазір Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы трансшекаралық су нысандарын бірлесіп басқару және пайдалану туралы үкіметаралық келісім бойынша келіссөздер жүргізіліп жатыр. Құжат 95%-ға бекітіліп, осы мәселені соңына дейін жеткізуге ниеттіміз. Қырғыз ағайындармен арадағы байланысқа тоқталсақ, бізді Шу мен Талас өзендері біріктіреді. Бұл бағытта 2000 жылдан бері мемлекетаралық қолданыстағы су шаруашылығы құрылыстарын пайдалану туралы Үкіметаралық келісім жұмыс істеп келеді. Соңғы жылдары тиісті су көлемінің 60-70%-ын ғана алып отырмыз. Сол себепті Бішкектегі әріптестерімізбен жиі кездесіп, вегетациялық кезеңде су нысандарында тәулік бойына кезекшілік қоямыз. Қазақстанға, әсіресе Шу өзені бассейнінде орналасқан мемлекетаралық каналдарға су беру мәселесі дұрысталады деп үміттенеміз. Қазақстан мен Ресей арасындағы су қатынастары 2010 жылы қол қойылған Трансшекаралық су нысандарын бірге пайдалану және қорғау туралы келісіммен реттелетінін айта кету керек. Бұл орайда соңғы жылдары суы азайып бара жатқан Жайық өзенінің экологиялық жағдайы алаңдатады. Мемлекет басшыларының Омбыдағы Қазақстан мен Ресейдің XVI өңіраралық форумында берген тапсырмасына сәйкес, Жайық пен Ертіс өзендерін сауықтырудың бірлескен бағдарламасы дайындалып, қабылданды. Бұған дейін атап өткендей, Қазақстан мен Ресей арасындағы трансшекаралық өзендерге гидрологиялық зерттеу жүргізу бойынша Жол картасы қабылданды. Соның негізінде Жайық өзенінің гидрологиялық режімін зерттеу шаралары қарастырылған. Осы ретте өзен ағынының 90%-ы Ресей Федерациясы аумағында қалыптасатынын айта кеткен жөн. Сонымен қатар өзендегі судың деңгейі су тасқыны кезеңінде түсетін су көлеміне де тәуелді. Бірлескен жұмыстың нәтижесі өзеннің жоғарғы сағасындағы су қоймаларының пайдалануға берілуі мен Жайық өзенінің негізгі ағындары мен арнадағы тасқын кезеңіндегі «шарықтау шегін» біріктіру болмақ. Сонымен қоса Батыс Қазақстандағы Қараөзен мен Сарыөзеннің жағдайы алаңдаушылық туғызады. Бұл мәселені ресейлік әріптестерімізге жеткіздік. Нәтижесінде, өзендердің су шаруашылығы балансын есептеудің бірыңғай әдісін жасауға келістік. Бұл гидрологиялық режімнің проблемаларын анықтауға және олардың жағдайын жақсартудың бірлескен шараларын қабылдауға септігін тигізеді. Қазір жоғарыда орналасқан өзендерден судың келуін бізге қажет уақытта реттеу келісіміне қол жеткізуде қандай кедергілер бар екенін жіті зерттеуіміз керек. Сондықтан су дипломатиясы бағытында жұмыс күшейіп, белсенді түрде жалғасады.
– Жылдың басында Мемлекет басшысы жаңа Экологиялық кодекске қол қойды. Бұл реформалық құжатта су мәселесі қаншалықты қамтылған?
– Қазақстанның су қауіпсіздігіндегі тәуекелдердің дені су ресурстарын тиімсіз басқарумен байланысты. Оның басты себептерінің бірі – жетілдірілмеген заң. Су кодексі 2003 жылы қабылданып, одан бері 17 жыл өтті. Бұл орайда су ресурстарын реттеу заңнамасын қайта қарау қажеттілігі туындап отыр. Осыған байланысты жаңа Су кодексін дайындауға кірісіп, биыл оның тұжырымдамасын әзірлеуді жоспарлап отырмыз. Суды пайдаланудың заманауи тұжырымдамасы тек суға қажеттілікті реттеп қана қоймай, су нысандарымен байланысты табиғи экожүйелерді сақтап қалуға мүмкіндік бермек. Суды үнемдеуге ынталандыру үшін оны тұтыну саласындағы экономикалық тетіктерді қайта қарап, озық технологияларды енгізіп, мемлекет-жекеменшік әріптестікті дамытпақпыз.
Әрине, бұл қолданыстағы заңнамада аталған мәселелер қаралмаған дегенді білдірмейді. Бірақ олар түрлі себептерге байланысты өзектілігін жоғалтып отыр. Биыл Президент жаңа Экологиялық кодекске қол қойды. Жаңа Экологиялық кодекстің негізгі принципі – «Ластаушы төлейді» қағидаты. Осы арқылы өндірушілер қоршаған ортаны ластауға жол бермейтін болады. Озық қолжетімді технологияларды пайдалану экологиялық реттеудің негізіне айналады. Бұл технологиялар кәсіпорындар жұмысының барлық бағытында, атап айтсақ, атмосфераға және суға шығарындарды төмендетуде, сол секілді қалдықты қайта өңдеуде көрініс табады. Табиғи ресурстарды ұқыпты пайдалану, қоршаған ортаға теріс әсерді болдырмау – еліміздің экожүйесін сақтаудың кепілі. Су ресурстарына ұқыпты қарау – біздің құзырлы орган ретінде келесі қадамымыз. Су кодексі де халықаралық стандарттарға сай әзірленіп, су ресурстарын ұтымды пайдалануды қамтамасыз етуі тиіс.
Қазір Қазақстан Трансшекаралық су ағындары мен халықаралық көлдерді қорғау мен пайдалану конвенциясы бюросына төрағалық етуде. Конвенцияның негізгі қағидатының бірі – келер ұрпаққа жеткілікті болатындай су ресурстарын қалдыру және басқаруды жүзеге асыру. Жаңа Су кодексі біздің келер ұрпақ алдындағы міндеттерімізді ескере отырып дайындалмақ.
Әңгімелескен
Жақсылық МҰРАТҚАЛИ,
«Egemen Qazaqstan»