Тарих ғылымының көшбасшысы

Қазақстанның тарих ғылымы кеңестік кезеңде қалыптасты. Әрине, тарихшылар еңбектерінде сол дәуірдің әсері болды. Коммунистік идеология қазақ та­рихын объективті шындық тұрғысынан ашып көрсетуге мүдделі бол­ған жоқ. Соған қарамастан жаңадан ашыл­ған институтта қызмет жасаған тарих­шы­­лар ел тарихының құпия беттерін ашуға, тарихи шындықты халыққа жет­кізуге тырысты. Қазақтың кәсіби та­рихшысы Ермұхан Бекмаханов Ке­несары Қасымұлы бастаған ұлт-азат­тық көтерілістің шындығын жазғаны үшін айыпталды. Бек Сүлейменовке де таптық, партиялық принциптен ауыт­қыды деп кінә тақты, соттады. Осын­дай қудалауларға қарамастан қазақ тарихшылары Ақай Нүсіпбеков, Әлкей Марғұлан, Манаш Қозыбаев, Рамазан Сүлейменов, Кеңес Нұрпейісов, Григорий Дахшлейгер, т.б. ғалымдар қазақ халқының тарихын кешенді зерттеуге қол жеткізді. Қазақ тарихшылары КСРО-ның қатал тәртіптері заманында-ақ қазақ жері әлемдік өркениеттің құрамдас бөлшегі болғандығын, қазақ халқының әлем халықтарымен бірге терең тарихы мен мемлекеттілігі болғанын дәлелдеп кетті. Сондықтан Тарих институтының негізін салған аға буын тарихшыларға ешбір өкпе айта алмаймыз. Олар Қа­зақстан тарихын толыққанды зерттеу жұмыстарын бастап, нені және қалай жазу керектігін көрсетіп бере алды. Мен де философиялық тұрғыдан арғы тегіміз ту­ралы зерттеулер жүргізіп, көшпенді өмірді біраз зерделеп көрдім.

Қазақстан тарихшыларының бү­гінгі буыны осы ардагерлер жасаған дәстүрді жалғастырып жаңа белеске, заманауи тарих ғылымдарының талаптарына сай деңгейге көтеруге міндетті. Ең басты талап – объективті тарихи шындықты ашу, көрсету және дәлелдеу. Екінші дү­ниежүзілік соғыс жүріп жатқан кезде Қазақстанда жеке Тарих, археология және этнография институтының құрылуы бекер емес. Бұл шараның жалпымемлекеттік, жалпыұлттық маңызы зор болатын. КСРО басшылығы тарих ғылымы мен халық­тың тарихи санасын тәрбиелеу­дің мемлекет тұтастығын, халықтың саяси бірлігін қамтамасыз етудегі рөлін жақсы түсінді. Әсіресе КСРО құ­рамындағы халықтардың өзара дос­тық тәжірибесі, ортақ мақсат-мұрат­тары, бірлескен шаруашылығы, ал­дағы міндеттері, коммунистік құры­лысты дамыту мәселелері бірінші ке­­зекке шықты. Халықтық тарихи кон­тексінде оның отарлау саясатына қар­сы азаттық күрестерінің жарқын беттері де сөз болды. Әрине биліктегі Ком­партия, Кеңес халықтарының тари­хын марксистік, таптық методо­логия тұрғысынан зерттеуді күн тәртібіне қой­ды. Коммунистік идео­логия прин­циптеріне сәйкес келмейтін тарихи фактілер айтылмады, бұрмаланды немесе теріске шығарылды. Сондықтан кеңестік дәуірдегі тарих ғылымында «ақ таңдақтар» (зерттелмеген оқиғалар) тым көп болды.

Шындығында халықтың тарихи жады, тарихи санасы – аса қуатты субъек­тив­ті фактор. Өз халқының да­­муы­ның кезең­дерін, жолдарын басынан кешірген ауырт­­па­шылықтарын, қайғы-қасіретін, жеңіс­тері мен жеңілістерін білген, оларға объек­тивті баға бере алатын адамдары бар елдер ғана бәсекеге қабілетті. Ондай халық­тар тарихтан дұрыс сабақ алады, қателіктерін жылдам түзейді, Отанын, елін, жерін қорғауға әр кез дайын болады. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде КСРО-ны билеген сталиндік топ осы құбылыстың маңызы мен мазмұнын ұқты. Компартия билігі қазақ халқының тарихи дамуын­ зерттеудің қажеттілігін сезінді. Қа­зақ халқын социалистік, коммунистік құрылысқа белсенді тартудың бір жолы оған өз тарихын білгізу, саяси-әлеу­меттік дүниетанымын кеңейту деп есептеді. Өкінішке қарай, тарихи білім мен танымға деген мемлекет пен қоғамның зәрулігі тарихи шындықты толыққанды ашумен, көрсетумен ұласпады. Жұмысшы табы мен еңбекші бұқараның өмірі мен талап-тілектерін қа­быспайтын қандай құбылыстар бол­масын социалистік қоғамға жат, бур­жуазиялық таптың мүддесіне жақын деген көзқарас үстемдік құрды. Таптық принципті ұстанған кеңестік тарих ғылымының ауқымы тар болды. Ол жалпыхалықтық, жалпыұлттық мүд­делерді толыққанды қорғай алмады. Сонымен қатар пролетарлық интер­нациолизм принципінен де тарих ғы­лымы шыға алған жоқ. Әділет пен шын­дық қаналған жұмысшылар мен еңбек­ші бұқара жағында деп есептелінді. Орталыққа, Мәскеу мүддесіне қай­шы келетін пікірлердің барлығы антисо­веттік, антихалықтық ұстанымдар ретін­де қудаланды.

Тәуелсіз Қазақстан құрылғанға дейін халықтың тарихи болмысы мен тарихи санасы бұрмаланды, ауыр деформацияға ұшырады. Қазақ халқының мемлекет­тілігі мыңжылдықтар басында пайда болғандығы, қазақ этносының объек­тивті этногенезі, түбі бір түркі халық­тары одағы, қазақ халқының өнері­нің, мәдениетінің, салт-дәстүрлерінің табиғаты мен мазмұны, отаршыл­ им­пе­риялардың қазақ халқына қар­сы жүргізген этноцидтік отарлау саяса­тының мән-мағынасы, қазақ халқына өлшеусіз еңбек сіңірген көптеген тарихи тұлғалар есімдері мен қызметтері, т.б. маңызды тақырыптар тарихшылар назарынан тыс қалдырылды. Қа­заққа өркениет пен мәдениет Ресей мен Батыстан ғана әкелінген, қазақ өр­кениеті мүлдем болмаған деген жаңсақ, шындықтан алшақ тарих ғы­лымы үстемдік құрып келді. Батыс­тық басымдылықтар қоғамдық санада бірінші орында тұрды. Қазақ тілі, тарихы мен мәдениеті «екінші сортты» құн­дылықтар ретінде тайыз қабылдануы қазақ халқының ұлттық белгілерінің көмескіленіп, маргиналдануына жол аш­ты. Халықтың санасы, ойы, тари­хи жады мәңгүрттенгені ақиқат. Қазақ халқының тарихи санасындағы дағдарысы ұлттық рухани ауруға ұласты.

Тәуелсіз Қазақстан құрылған күн­нен бастап қазақ халқын, барша қазақ­стандықтарды отарлық санадан тазарту жұмысы басталды. «Батпандап кір­ген ауру мысқалдап шығады» деген халық мақалын осы құбылысқа қатысты айтуға болады. Сананы, тарихты, мәдениетті отарсыздандырудың күрделі үдерісі басталды. Өкінішке қарай, әлі де халықтың басым бөлшегі отарлық санадан құтыла алмай отыр. Осы жағдай қазақ ұлты өкілдерінің біршама қомақты бөлшегінің өз ана ті­лін білмеуінен, қазақ халқының ұлттық гуманистік дәстүрлерінен мақұрым қалуынан, қазақстандық отаншылдық психологиясының әлсіздігінен, эколо­гиялық мәдениеттің төмендігінен, т.б. ауыт­қу құбылыстарынан анық бай­қалу­да. Ел халқы тастүйін, біртұтас Қазақ­стан мемлекеттілігі идеясы төңі­регінде топтасуының әлсіз, билік пен халықтың арасындағы түсінушіліктің нашар болуының, билік пен халық­тың арасындағы қайшылықтың орын алуының және этносаралық жанжал­дар­дың себептері мен түп тамыры осында.

Сондықтан Қазақстан халқының тарихи санасын тәрбиелеудің мемлекеттік маңызы зор. Тарихи болмыс пен тарихи сана – мемлекет тұтастығының кепілі болатын құбылыстар қатарында. Мемлекеттің күш-қуаты белгілі дәрежеде халықтың тарихи санасының, саяси мәдениеті мен руханилығына тәуелді екендігін ешуақытта ұмытпауымыз керек. Дамыған мемлекеттердің барлығы өз хал­қының дұрыс, шындыққа негізделген тарихи санасының тәрбие­ленуіне ерекше назар аударатыны сон­дықтан.

Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этно­логия институты ел халқының тарихын терең зерттеу арқылы оның дұрыс бағыттағы тарихи санасы мен тарихи жадын қалыптастыру жолында қызмет етуде. Институт мақсаты – Қазақстан Респуб­ликасының егемендігін нығайтуға өз ықпалын тигізетін тарих ғылымы саласындағы іргелі ғылыми зерттеулерді жүргізу. Сонымен қатар ұлт­тану (этнология), антропология, тарихнама және деректану ғылымдарының зерттеу арналарын кеңейту.

Қоғамның қарқынды дамуы талап­тарына сәйкес Қазақстан билігі де ғы­лымды жан-жақты дамытуды қолға алу­дың қажеттілігін ерекше сезініп отыр. Президент Қ.Тоқаев ғылымды қар­­жыландыруды көтеруді Үкіметке тапсыр­ды. Алдағы бірер жылда ғылымға бөлінетін қаржы артады. Қазақстан ғылымдары еліміздің экономикалық-әлеу­меттік жаңаруына, тарихы мен мәде­ниетінің өркендеуіне байланыс­ты өзекті проблемаларды өздері толық­қанды зерттеуге мүмкіндік алады деген сөз. Президент Қ.Тоқаев қазақ ғы­лы­мын қайтадан атқа қондыру ісін қолға алуда. Себебі Қазақстанның дамуы мәселелерін қазақ ғалымдары те­рең біледі, түсінеді және зерттей алады. Президентіміз Қа­зақстан қоға­мының ғылыми тұрғыдан шешілетін мәсе­лелерін шетел ғалымдары мен сарап­шыларының қолына беріп қоюды тоқ­тататын мезгіл жетті деп есептейді. Президенттің бұл ұстанымын Білім және ғылым министрлігінің Ғы­лым ко­митеті тікелей орындауға кіріс­ті. Осыған дейін ғылыми жобаларды мем­­лекеттік гранттармен зерттеу конкурсы 3 жылда бір рет жарияланатын болса, енді конкурстық гранттарды иемдену үшін болатын шара жиі жарияланатын болды. Оның үстіне жас ғалымдарға арналған ғылыми грант­тар конкурсы да әр жыл сайын өткі­зіледі. Демек, жұмыс істеймін, өзекті ғылыми тақырыпты зерттеймін деген ғалымдар үшін даңғыл жол ашылғаны ақиқат. Ғалымдар қауымдастығы Пре­зидент Қ.Тоқаевтың ғылымда ұстан­ған жаңа сая­сатын толық қуаттайды. Олар Қа­зақ­стан тарихының зерттелмеген «ақ­таңдақтарын» толықтыруға белсен­ді кірісуде. Қазір қазақ халқының мем­лекеттілігінің қалыптасуы мен дамуы мәселесі, Алтын Орда хандығының Еура­зиядағы түркі халықтарының тағдырына ықпалы, ұлт-азаттық күрестер тарихы, қазақ ұлтының этногенезі, отаршыл империялардың Қазақстанның дамуына тигізген ықпалдары, қазақ халқының этно­демографиялық дамуы сияқты өзек­ті мәселелер кешенді зерттелу үстінде.

Менің Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты туралы жа­зуым­ның ерекше себебі бар. Бұл инс­титут менің тағдырыма әсер етті. 1949 жылы мен Тарих институтының жолдамасымен КСРО ҒА Философия инс­титутына аспирантураға түстім. Қазақ­станда ол кезде философия ғылымы қалыптаспаған еді. Тарих институты құрамында бірнеше ғылыми жұмыс істейтін бөлім ғана болды. Мен осы инс­титутта жүріп белгілі қазақ тарихшылары С.Покровскийдің, А.Марғұланның, Е.Бекмахановтың, Б.Сүлейменовтің, Г.Дахшлейгердің әңгімелерін естіп, еңбек­терін көріп көп үлгі-өнеге, білім жи­нақ­тадым. Мәскеуде ҒА аспирантурасын оқып жүргенде осы білім арқасында алдыңғы қатарлы философтар арасына тез сіңісіп кеттім.

Тарих институтында маған ерекше жақын болған азаматтың бірі, сол кезде жас ғалым Г.Ф.Дахшлейгер болатын. Ол институттың ғалым-хатшысы ретінде күнделікті жұмыстарды ұйым­дас­тыратын. Өзі біртіндеп білімді, ал­­­ғыр ғалымдар қатарына қосылды. Күн­діз институт жұмысымен жүрсе, түн­де ғылыммен айналысатын нағыз ғалым болатын. Мен Мәскеуден дис­сер­тация қорғап қайтып келгенімде Григорий Дахшлейгер Қазақстанға танымал ғалым болыпты. Институт ұжымы Г.Ф. Дахшлейгер сияқты ондаған ғалым­дарды дайындап, Қазақстанның тарих ғылымының дамуына өлшеусіз үлес қосқаны ақиқат.

Бүгінгі таңда Тарих және этнология институты сол дәстүрді жалғастыруда. Өзім институтқа жиі барып тұрамын. Ұжыммен оның атқарып жатқан ғылыми жұмыстарымен жақсы таныспын. Инс­­титут ұйымдастырған көптеген ғы­лыми шараларға қатысып, баяндамалар жасап жүрмін. Сондықтан 75 жыл тол­ған ғылыми мекеменің жағдайы мен болашағы туралы газет оқырмандарымен ой бөлісіп отырмын.

Соңғы жылдарда институт ұжымы Қазақ­станның тарих ғылымын дамытуға елеулі үлес қосты деп батыл айтуға болады. Осы мерзім аралығында институт ғалымдары көптеген монографиялық зерттеулер, бірталай тарихи құжаттар жинағын жариялапты.

Мемлекеттік қаржыландыру 2017 жылдың маусым айымен салыстырғанда 30 есеге көбейді. ҒЗИ ретінде Тарих және этнология институты толыққанды қыз­­мет атқаратын, өзіне мемлекет пен қо­ғам жүктеген талаптарды орын­дау­ға қабілетті, ел халқының тарихи санасы мен жадын тәрбиелеуге қол жет­кізген, ғылыми айналымға ауқымды жаңа­лықтары бар ақпараттар мен құжаттар ен­гізуге қабілетті ғылыми мекемелер қа­тарына қосылды. Әрбір атқарылатын жоба Қазақстан тарихында маңызы зор тақырыптарға арналды. Институт ғалымдары Қазақстан тарихындағы Ұлы Даланың орны мен рөліне қатысты «Қазақстанның киелі географиясы» тақы­рыбын, Өзбекстан жеріндегі қазақ хал­қының киелі жерлерін, қабірлер мен мавзолейлерде қойылған ескерткіш тас­тар тарихын, көшпелі қазақ қоғамының ерекшеліктерін зерттеуде. Ел тарихында тұңғыш рет «Қазақстан тарихы энциклопедиясы» жобасы қолға алынды. Әрқайсысы 900 беттен тұратын үш томы баспадан шығарылды. Кәсіби тарихшылар мен тарихқа құмар әлеумет үшін бұл ұжымдық еңбектің берері өте көп. Жүздеген тақырып тарих ғылымының соңғы жаңалықтарына сәйкес жазылды. Кейінгі 2-3 жылда институт ғалымдары Алаш қозғалысы, Қазақстан Екінші дүниежүзілік соғыста, көшпелі қазақ қоғамы, саяси қуғын-сүргін, ашаршылық, Ресей қазақтары тарихы мен мәдениеті сияқты өзекті тарихи мәселелерді ке­шенді және терең зерттеу жұмыстарын қол­ға алуда.

Күрделі тарихи мәселелерді зерттеуге институттың кадрлық қуаты да жеткілікті. Қазір мұнда 68 қызметкер жұмыс істеуде. Олардың 1-еуі – ҰҒА академигі, 1-еуі – ҰҒА корреспондент-мүшесі, 12-сі – ғылым докторы, 19-ы – ғылым кандидаты, 4-еуі – PhD.

Институттың кадр қуатының нығаюы оның жұмысын негізгі салалардың бар­лығында позитивті ықпалын кү­шейт­ті. Ғылымдағы жетістіктерді жан-жақты айттық. Сонымен қатар 3 жылда 100-ден астам ЖОО, ғылыми және мә­дени мекемелермен ынтымақтастық ту­ралы келісімшарттарға қол қойылды. Инс­титут әріптестерінің арасында Ұлы­британия, Польша, Украина, Ресей, Мол­дова, Венгрия, Қытай, Қырғызстан, Бе­ларусь, Өзбекстан мемлекеттерінің ғылыми мекемелері бар. Осы мерзім ара­лығында 80 ғылыми конференция­, дөңгелек үстел өткізілді. Қазақ­тар орна­лас­қан шетел аймақтарына бір­неше эт­нографиялық экспедиция ұйым­дас­тырылды. Институт «Отан тарихы», «edu.e-history.kz» журналдарын үзбей шығарып келеді. Бұл журналдарды «Sсopus» базасына енгізу мақсатында жұ­мыстар белсенді түрде жүргізілуде. 2017 жылдан бастап институттың сайты 6 тілде – қазақ, орыс, ағылшын, неміс, түрік, француз тілдерінде қызмет етіп жатыр. Институттың «Жас ғалымдар» кеңесі 2018 жылы Қазақстандағы ең үздік «Жас ғалымдар» кеңесі атағына ие болды. Бұл қуанышты жаңалықтарды да естіп, көзбен көріп отырмын.

Соңғы 3 жылда атқарылған істер қо­мақты. Институт ұйымының алдында тұрған міндеттер тіптен маңызды. Президент ескерткендей Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты ұйымының ғылыми өнімдері халық оқитын, қоғам дамуына ықпал жасайтын, ел халқының тарихи санасы мен мәдениетін көтеретін шыншыл, парасатты еңбектер болады.

Мен  Мәскеуде аспирантураны­ аяқтап, кандидаттық диссертация қорғап, Тарих институтына қайта оралғанымда, инс­титутта екі философия ғылымдарының кандидаты жұмыс атқарып жүр еді. Бірі – философия ғылымдары кандидаты Мариям Қожамұратова, екіншісі соғыс ардагері, философия ғылымдарының кандидаты Қасым Бейсембиев болатын. Менімен үшеу болдық. 1954 жылдың наурыз айын­да философия және заң ғы­лымдары мамандарын біріктіріп «Философия және құқық» бөлімі ашылды. Философия мамандары соған ауыс­ты.

Бұл күндері Философия – өз алдына ғылыми-зерттеу институты. Көптеген ғалымдар өсіп шықты.

Тарих, археология және этнография институтынан Археология институты өз алдына жеке шықты.

Тарих – бәрімізге ортақ бабалар өмірі. Сондықтан Ш.Уәлиханов атын­дағы Тарих және этнология институты бәрі­мізге бір­дей қымбат. Менің ғылым­дағы жолым Тарих институты арқылы ашылғанын ұмыт­паймын.

Институтта жақсы шығармашылық жолмен мықты ұжым қалыптасты. Білгір ғалым, Ұлттық ғылым академия­сының корреспондент-мүшесі Зиябек Қабыл­динов келгелі күрделі жолмен жұмысын бастаған Тарих және этнология институтына қоғамдық ғылымдар саласында алда болып, табыстарға жете беретініне сенімім мол демекпін.

Досмұхамед КІШІБЕКОВ,

ҰҒА академигі