Қостанайда қазақ мектебі неге аз?

Өзге тілде оқып жүр талай қазақ баласы...

Қостанай қаласындағы «Аэропорт» және «Юбилейный» деп аталатын екі шағын ауданда екі бірдей жаңа мектеп пайдалануға берілді. Екеуі де аралас мектеп. Шағын аудан тұрғындарының 80-90 пайызы – қазақтар. Бірақ жаңағы екі мектепте де қазақ сыныбы аз, орыс сыныбы әлдеқайда көп. Тіл жанашырлары «Осы екі білім мекемесін әу баста-ақ қазақ мектебі етіп ашу керек еді. Бұл ата-ананың өз баласын амалсыз ана тілінде оқытуына ықпал етер еді. Жаңа шағын аудандарда қазақ саны басым болғандықтан, орыс мектебінің қажеті шамалы»  деген пікір айтады.   

«Юбилейныйдағы» №27 аралас мектептің 1-сыныбында 2 қазақ, 4 орыс сыныбы; 2-сыныбында 2 қазақ, 5 орыс сыныбы бар.

Орыс сыныптарында отырған оқу­шы­лардың 20-сы – қазақ, бір-екеуі ғана – орыс баласы. Мек­теп директорына кіріп, жағ­дай сұрап көріп едік, ол кісі қала­лық білім бөлімінің рұқ­сатынсыз сөй­ле­мейді екен, бізге жақ ашпады. Алай­да келесі күні басқа оқу орындарын ара­лап, бірнеше мектептің басшы­лары­мен тілдесудің сәті түсті. Қала орта­лы­ғындағы орыс тілін­де білім беретін №2 мектеп-ли­цейіне бас сұғып едік, мұнда оқып жатқан балалардың жартысы­нан көбі қазақтар екен. «Біздің оқу­шылардың 60 пайыздан астамы – қазақ балалары. Біріншіден, ата-аналар тіл білмейді, балалары­на көмектесе алмайды. Сондық­тан баласын бізге береді. Екіншіден, қазақ мектептеріндегі оқу бағ­дар­ламасын меңгеру қиын. Өйт­кені балалардың көбі орысша ойлайды. Сол себепті оларға орыс тілінде оқыған оңайырақ. Бала­ларын бірінші қазақ мектебіне беріп, 2-4 сыныптарда орыс сы­ны­бына әкелетін ата-аналар жиі кездеседі.

Өйткені олар бала­сының сабағына араласқысы келмейді. Мұндай ата-аналарға: «Бала өзінің ана тілін, түп-тамы­рын біліп, өз ұлтының тарихын, мәдениетін бойына сіңіріп есеюі керек», деймін. Бірақ олар бұл мәселеге бас қатырып жатпайды. Өзім орыс мектебін басқарып отырсам да, балаларым қазақ мектебінде білім алды. Бұл – әр ата-ананың пайым-түсінігіне бай­ланысты өте күрделі мәселе», деді мектеп директоры Гүлфия Дәндібаева.

Одан салып ұрып Мәриям Хәкімжанова атындағы №20 қазақ мектебіне бардық. Балалар қашықтан оқып жатқанымен директор кабинетінде екен, ол кісі де көкейінде қордаланып қалған біраз мәселені қозғады.

– Баланың тілі жетіліп, айтқан­ды түсініп, ойын айқын жеткізіп келе жатқанда орыс мектебіне кетіп қалып жататыны өкінішті. Ал ата-ана балам тек жақсы баға алса дейді. Қазақ мектебінде 3-ке оқып жүрген бала орыс мектебінде 4 пен 5-ке оқиды деген түсінік қа­лыптасты. Балаларды қазақ мек­тептеріне тарту мақсатында жыл­да балабақшаларды аралап, түсіндіру жұмыстарын жүр­гіземіз. Бірақ ата-ананың көбі жеке құқығын бұлдап, «бала өзімдікіге» салады. Әрине, кө­зін ашқаннан бастап 6 жасқа дейін орысша сөйлеп, одан кейін қазақ мектебіне келген балаға оқу бастапқыда ауыр болады. Бала қиналады. Ал ата-ана ба­ланың бірден қазақша сөйлеп кет­кенін қалайды, мұғалімдерден де соны талап етеді. Баланы қазақ мектебіне беру үшін ертерек дайындалу керек қой. Оған құлақ асып жатқандар аз. Қазір қазақ мектебінде сапалы білім алуға барлық жағдай бар. Білікті мұғалімдер, сапалы оқулықтар, интернет ресурстары жеткілікті. Бірақ өзіміздің қара көз балғындарымыз орыс мектептеріне кетіп жатыр. Алыс­қа бармай-ақ қояйық, осы ма­ңайдағы орыс мектептеріндегі оқушылардың 70-80 пайызы қазақ балалары, деді мектеп басшысы Ханзада Шынболатова.

Дегенмен бұл мектепте ұлты басқа 7-8 бала бар екен. Ди­рек­тордың сөзінше, оқу­шы­лар­дың ата-аналары балаларын «мемлекеттік тілді үйреніп шық­сын» деген ниетпен қазақ мектебіне берген.

Себеп пе, сылтау ма?

Қаланы аралап, одан қалды телефон, әлеуметтік желі ар­қы­лы баласы орыс мектебінде оқып жүрген тұрғындардан «Балаңызды неге қазақ мектебіне бер­медіңіз?» – деп сұрап көріп едік, біріншіден, көпшілік ата-ана қазақ мектептерінде білім сапасы төмен дегенді желеу ететінін байқадық. Мұндай таптаурын түсінікті жоққа шығарушылар баланың өз ана тілінде білім алмауына мектеп емес, ата-ана­ның өзі кінәлі, қазір қазақ мектебін бітірген баланың көбі бірнеше тілде жетік сөйлейді, қатарынан озық тұр дейді. Бұған дәлел ре­тінде Ресейдің Түмен об­лы­сын­да туып-өскен Әлібек Бай­­мұр­зин есімді азаматтың әңгі­ме­сін кел­тірейік.

«Бұрын жұрттың бәрі мені Алеша деп атайтын. Тоқсаныншы жылдары Қостанайға көшіп кел­дік. Түріміз – қазақ, тіліміз – орысша. Арғы аталарым Қа­ра­су­ды мекен еткен. Жаппай қу­ғын-сүр­гінде Түмен асып кетіпті. Бала кезімде өз атам әкелері көр­­­ген қиындықты жыр қылып ай­тып отыратын. Сол әңгімелері еміс-еміс есімде қалды. Есейе келе атамның әңгімесін де, атам сөйлеген тілді де ұмыттық, өйт­кені орта сондай болды. Бірақ Қостанайға келе салысымен, кеу­демдегі ата-баба рухы қайта ояна бастады. Ол кезде жүк көлігін жүргіземін. Талай жерді шарладым. Ел көріп, жер танып, сол арқылы өзімді өзім танып, бірте-бірте тіл үйрене бастадым. Кейін балаларымды да ойланбастан қазақ мектебіне бердім. Одан ұтылған жоқпын. Қазір үлкен ұлымның жеке кәсібі бар. Орыс мектебін бітіргендерге жұмыс беріп отыр. Ортаншы ұлым Нұр-Сұлтанда тұрады, үйі-күйі, жекеменшік клиникасы бар. Ол да орыс мектебін бітіргендерге айлық төлеп отыр. Ұлдарымды қазақша оқытпасам, туған тілінен, ұлттық болмысынан айырылар еді. Бірақ жастың аты жас қой, қазір бизнес пен ресми орындардың тілі орысша болған соң ба, балаларым кейде орысша сөйлеуге бейім тұ­рады. Ондайда тыйып тастап, жеті тілге жетік болсаң да, өз тіліңді төбеңе көтеріп жүр деп қайта-қайта айтып отырамын. Бір анығы, ұлдарым әкелерінің жүрегі тоқтап қалғанша қазақша сөй­лейтін болады. Тізгінді жі­бер­­­­­­меймін. Өйтпесек ел болу­дан­­ қаламыз», деді Ә.Баймұрзин.

Екіншіден, біраз ата-ана­лар­дың өздері тілді жетік біл­мейді. Отбасында орысша сөй­лейді. Қазақ мектебіндегі оқу­лық тілін түсінбейді. Яғни үйде баласына көмектесіп, сабақ түсін­діріп беретін шамасы жоқ. Сон­дықтан баласын амалсыз орыс мектебіне беруге мәжбүр болып отыр.

– Қызым қазақ мекте­бінде оқыды. Тарих, география пән­дерін түсінбей кетті. Кө­мек­тесейін деп едім, өзім де тү­сі­не алмадым, оқулық тілі өте ауыр. Со­дан кейін ұлымды сор­лат­пайын деп М.Горький атын­да­ғы орыс гимназиясына бердім. Мен сияқты ата-аналар көп. Мысалы, баламның сы­ныбында 29 оқушының 20-сы қа­зақ балалары, деді Мәулен есім­­ді 4-сынып оқушысының ана­сы.

Аталмыш гимназияда Дми­трий Геращенко деген мұғалім бар. Украин отбасында, өзге тіл­ді ортада өскен Дмитрий орта мек­тепті орыс тілінде тәмамдап, А.Байтұрсынұлы атындағы Қос­та­най университетінде қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша жоғары білім алып шықты. Қазір орыс мектебіндегі қазақ ба­лаларына қазақ тілін оқытып жүр. Болмашы дүниені сылтау етіп, баласын орыс мек­тептеріне отырғызған ата-аналар қазақ тілін құрметтеуді осы Дмитрийден үйренсе игі.

Үшіншіден, ата-аналардың біразы «балам қазақ мектебіне бар­са, жасық, жасқаншақ болып қалады» деп ойлайды екен. Әдет­те қазақ мектебіне кірсең, оқу­шылар бас иіп сәлемдесіп, ысы­рылып жол беріп, ізет танытып тұрады. Орыс мектептерінің оқушылары, керісінше, алдымда кісі келе жатыр екен-ау деп еле­мейді. Қағып-соғып өте шығады. Сол себепті баланың бойына қа­зақ мектебі арқылы даритын ізет­ті жасықтықпен шатастырмау­ ке­рек.

Біраз тұрғындармен сөйлес­кен­нен кейін баланы қазақ мек­тебіндегі партаға отырғызу үшін жалаң үгіт-насихаттың аздық ете­тінін аңғардық. Этностық құ­ра­мы әр алуан өңірде қазақ мек­теп­терінің мүддесін қорғап қалу үшін тиісті ресми орындар да батыл қадамға баруы керек.

Облыстық білім басқармасы биыл қазақ мектептері аз аудандарда қазақ балаларының санын көбейту жөніндегі жол кар­та­сы әзірленетінін хабарлады. Мұ­ның сыртында, ата-аналарға үй тапсырмасын дайындауға кө­мек көрсету үшін қазақ тілінде оқы­татын сыныптарда ұзартылған күн топтары ашылмақ. Басқарма мәлі­метінше, аймақта соңғы екі жыл ішінде 2 бірдей қазақ мек­тебі, 2 аралас мектеп ашылған. Нәти­жесінде, қазақ мектебіне бір жыл ішінде 1847 бала қосылып, мем­лекеттік тілде білім алатын оқу­шылардың жалпы саны 32 784-ке жеткен.

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні өңірдегі тіл жанашырлары тарапынан келіп түскен мы­надай ұсыныс-тілекке келіп тіреледі:

Біріншіден, аймақта 489 орыс мектебі, 118 қазақ мектебі бар. Яғни орыс мектептері жетіп артылады. Сондықтан бұдан былай қала, аудан сияқты ірі елді мекендерде тек қазақ мектептері ғана салынуы керек. Екіншіден, мемлекеттік тілде тәрбие беретін балабақшалардың саны мен сапасын арттыру қажет. Үшіншіден, об­лыстық тілдерді дамыту бас­қар­маларының неге мектеп оқу­шыларында шаруасы жоқ? Олар бүгінде тек мемлекеттік қыз­мет­тегі ересек мамандармен ғана жұмыс жүргізіп отыр. Осы орайда, тілдерді дамыту басқармасы мемлекеттік тілде оқытатын бі­лім мекемелеріндегі бала санын арт­­тыру жолдарын іздестіріп, осы мақсаттағы үгіт-насихат жұ­мыс­­­тарын жандандыруы тиіс. 

Қостанай облысы