– «Біз және біздің замандастар» атты естелігіңізде Мұхтар Әуезовтің қазақ қыздары тағдырына деген қамқорлығы мен жанашырлығын егжей-тегжейлі баяндап шыққаныңызды білеміз. Сондай-ақ мемлекет және қоғам қайраткері, белгілі ұстаз, Құдай қосқан жарыңыз Мүсілім Базарбаев ағамыздың күнделік дәптері жайында да тың деректерді алға тартқан едіңіз. Өткен жылдар парағын судыратып, жастық шақтың көкорай белесін өзіңізбен бірге тағы да ойша кезіп қайтсақ па деп келдік.
– Мен Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетінің орыс бөлімінде оқып жүргенімде Мұхаң факультеттің қазақ бөлімінде қазақ ауыз әдебиетінен лекция оқитын. Лекцияны журналистика, филология, тарих факультеттерінің студенттері түгел келіп тыңдайды. Мұхаңнан тікелей дәріс алып жүрген аспиранты Мәстура Сармурзина орыс бөліміндегі біздерге келіп: «Мұхтар Әуезовтің сабағына барып қатысыңдар, келешекте өздеріңе таусылмас азық болады» деп кетті. Сондағы лекцияның әсері болса керек, дипломдық жұмысыма «Жамбыл және қазақтың суырыпсалма ақындық дәстүрі» тақырыбын таңдадым. Мұны жазып біткен соң, орыс фольклорынан сабақ берген жетекшім Татьяна Владимировна Поссе менің қолыма Мұхтар Әуезовке жазылған бір жапырақ қағазды ұстатты. Қаламгер ол кезде Абай атындағы опера және балет театрының алдындағы үйде тұратын. Ол кісінің үйіне сонда жүрексінбей қалай барғаныма таңғаламын. Өзім орта мектепті толық бітірмей, даярлық курсынан келгенмін. Студент кезімде қатты ауырып, дәрігерлердің кеңесімен шашымды алдырып тастағанмын. Оның өзі әлі толық өсіп шыға қоймаған. Мұхаңның мені көргенде әуелгіде неге тосылыңқырап қалғанын сол кездегі түріме байланысты болса керек деп топшылаймын. Бірақ ұлы педагог менің қобалжып тұрған кейпімді аяп кеткен болса керек, диплом жұмысымды қолына алды да, «пәлен күні кел» деп уақытын айтты. Белгіленген мерзімде бардым. Диплом жұмысымды өте жоғары бағалап, үш парақ қағазға өз қолымен рецензия жазыпты. Өте жақсы деген баға қойыпты. Қуанышымда шек жоқ.
Біз диплом қорғаған күні Мұхаң университетке келмей қалды. Ол кісінің жазған рецензиясын ұстаз Семен Михайлович Махмудов аса бір жылы ықыласпен оқып берді. Кейін Хазелден (Абайдың шөбересі) «Мұхаң сен туралы – ол кішкентай қыздан түбінде бірдеңе шығады» деп айтты дегенді естігенде төбем көкке жетті.
– Одан кейін қаламгермен қашан жолықтыңыз?
– Елуінші жылдардың бас кезі еді. Бір күні Мұхаң мені академияның Тіл және әдебиет институтынан көріп қалып, менің әдебиет секторына бармай неге тіл жағына ауысып кеткенімді сұрады. Мен оған әдебиет секторында бос орын жоқ екенін, сол себепті «қазақша-орысша» сөздікке жібергенін айттым.
Ал одан соң Мүсілім екеуміз институттан бірге шығып келе жатқанда жолықтырдым. Мүсілімге тұрмысқа шыққанымды естіп: «Вот оно что?!» – деп күлгені көз алдымда.
– Мұхтар аға неге күлді? – деп сұрадым Мүсекеңнен.
– Сені алғаш көргенде мен де күлгенмін, – деді Мүсілім.
– Түрім соншама күлкілі ме еді? – деп жатып кеп ашуланайын оған.
– Тақия киіп, кітапханада өзіңнен ауыр кітаптарды аударып отырған түріңді көргенде күлмегенде қайтем? – деді ол одан сайын ызаландырып.
– Оның қай жері күлкілі?
– Жоқ, – деді Мүсілім сосын әзілін шынайы әңгімеге бұрып. – Мен сені алғаш көргенде қуанғаннан күлдім, ал Мұхаң біз екеуміздің отбасы құрғанымызды естіп, сүйсінгеннен күлген болса керек, – деді.
– Мұхаңның кеңесімен Қыздар педагогикалық институтына ауыстым деп айтқаныңыз есімізде. Осы туралы кеңірек әңгімелеп берсеңіз.
– 1958 жылдың көктемінде Мұхтар Әуезовті үйге шақырдық. Мұхаңмен бірге жұбайы Валентина Николаевна, белгілі әдебиетші-ғалымдар Зоя Кедрина, Евгения Васильевна Лизунова, Ысқақ Дүйсенбаев, Ісмет Кеңесбаев сүйген жары Жұмаш апаймен бірге келді. Осы жылдың күзінде Мұхаңның үйінде бас қостық. Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Ахмет Жұбанов, Қалибек Қуанышбаев, Бауыржан Момышұлы, Дмитрий Снегин, Ысқақ Дүйсенбаев секілді зиялы қауым өкілдерін алғаш рет осы үйден жолықтырдым. Бізді Мұхаң қасына отырғызып қойды. Валентина Николаевна үстелдің шет жағына жайғасып, Мұхаңның кейбір ұмыт қалдырған нәрселерін айтып отырды. Мұхаңның үйіне екінші рет 1960 жылы шетелден оралғанда бардық. Қаламгер Жапонияның әдебиеті, мәдениеті, әдет-ғұрпы туралы әңгімеледі. Әсіресе жапон әйелдері туралы, олардың инабатты, сымбатты, нәзік те әдепті болып келетінін баяндады.
Мұнан кейінгі кездесулерде де Мұхаңның қазақ қыздарының қасиеті туралы айрықша елжіреп айтып отырғанын көп көрдім. Ол кісі аруларымыздың талантын, батырлығын, шыдамдылығын, қай кәсіпті де тез меңгеріп, ұршықша иіріп әкететінін сүйіспеншілікпен әңгімелейтін. Ленинградта оқып жүрген кезінде бір жолдасының ауылдан келген келіншегінің бір жылға жетер-жетпес уақытта жан-жақты кемелденіп, өзін-өзі ұстауы, киіну мәдениеті жағынан нағыз «ледиге» айналып шыға келгенін өз аузынан естігенім бар. Қазақтың ару қыздары батырлар мен билердің, жақсылар мен жайсаңдардың асыл да адал жары болып қана қоймай, олардың қасындағы ақылшысы, жұбанышы, нағыз серігі бола білгенін, тіпті ел басына қатер төнген жағдайда ерлермен бірдей ат үстінде ел намысын қорғағанын мақтанышпен әңгімелейтін.
1959 жылдың басында университетте жұмыс істеп жүріп кандидаттық диссертациямды қорғадым. Бір күні мені Мұхаң жолдан ұшыратып қалып: «Мұнда сенен басқа да оқытушылар жетерлік. Сенің орның – Қыздар институты, сонда бар. Ауылдан келген қазақтың қарагөз аруларын жоғары мәдениеттілікке, сауаттылыққа, зиялылыққа тәрбиелеу керек. Оларға дәл өзің сияқты ұстаздар қажет. Мен барып сабақ берер едім-ау, бірақ оған қазір уақытым болмай жүр. Қазақта «Апаға қарап сіңлі өсер» деген сөз бар» деп Қыздар институтына не үшін баратынымды егжей-тегжейлі түсіндірді. Мұхаңның айтқан ақыл-кеңесіне ол уақытта онша мән бере қоймасам да, ұстаз өсиетін екі етпей 1960 жылдың қыркүйегінде университетті тастап, Қыздар институтына қызметке орналастым. Мұндағылар мені құшақ жая қуанып қарсы алды.
– Шығармаларында да қазақ әйелдерінің бейнесі айрықша сүйіспеншілікпен сипатталмай ма?!
– Бірде Лермонтов атындағы орыс драма театрында Мұхаңның «Түнгі сарыны» орысша қойылды. Спектакльді тамашалауға Мұхаңа ілесіп Ысқақ Дүйсенбаев, Мүсілім және тағы да біраз аспиранттар бардық. «Ночные раскаты» қойылымында Е.Диордиев, Ю.Померанцев, Е.Попов сияқты танымал әртістер өнер көрсетті. Әйелдерден менің есімде қалғаны – Жүзтайлақтың рөлінде ойнаған В.Харламова еді. Кейіпкерлерді орыс театры әртістерінің тәп-тәуір сомдағанына куә болып отырмыз. Әсіресе Жүзтайлақты кейіптеген әртіс бәрін келістіріп-ақ, нанымды ойнап жүргендей көрінген. Бірақ ұлы Мұхаң спектакльдің ең бір шарықтау тұсында: «Мынау тым тайраңдап кетті ғой» деді. Бұл сөзді қаламгер қазақ әйелі қанша сұлу, көрікті болғанмен әдепті, қарапайым, сабырлы да парасатты қалыптан айнымағанын еске салу мақсатында айтқан болса керек-ті.
– Жалпы, әдебиетте жаныңызға жақын сондай бейнелер бар ма?
– Мұхаң дүниеден өткеннен кейін Әуезовтің әдеби-мемориалдық музейінде өткен кешке Шыңғыс Айтматов қатысты. «Менің елуінші жылдары Мәскеудегі Әдебиет институтында оқып жүрген кезім еді. Онда «Жәмила» повесім жарық көріп қойған. «Абай жолын» және өзімнің повестерімді қолтығыма қысып, Мұхаңды қонақүйден іздеп жүріп тауып алдым. Біздің арадағы таныстығымыз, ұзақ достығымыз сол кезден басталды. Ол кісінің мені өзіне жақын тартып, жұмысыма сәт сапар тілегенін ешуақытта ұмытпаймын» деді адамзаттың Айтматовы. Осы басқосуда мен де сұрақ қойып үлгердім. «Сіздің жазып жүрген Жәмила, Әселдеріңіз – ауылдың қарапайым жай әйелдерінің ғана тағдыры. Дәл осы шеберлігіңізбен қаланың көзі ашық, көкірегі ояу қыз-келіншектері туралы тұшымды бір дүние жазу ойыңызда бар ма?» деп сұрадым. Ол: «Қазіргі шығыстың зиялы әйелдері туралы керемет көркем туынды жазу оңай шаруа емес. Олардың бейнесі өте күрделі. Қазір мен «Қызыл алма» повесін жазып жатырмын. Сонда қырғыздың қазіргі заманғы интеллигент әйелінің бейнесін беруге тырыстым» деді.
– Ал көзі ашық, көкірегі ояу қазақ әйелдерінен кімдердің есімін айрықша атаған болар едіңіз.
– Ұмытпасам 1957 жылдың қазан айы болса керек. Әдебиетші Есмағамбет Ысмайыловтың үйіне бардық. Есағаңның әйелі Шайза апай мені бала күнімнен жақсы білуші еді. Шақырылған қонақтар аса көп бола қойған жоқ, өздерін есептемегенде бас-аяғы жеті-сегіз ғана адам. Сонда күйеуімен қонаққа еріп келген әйелдерден есімде қалғаны – ағылшын тілінің маманы Мүтәш Әшірбекова еді. Бізден көп болса төрт-бес жас қана үлкен болса керек. Бұрын оны тағы бір осындай қонақтардың арасынан көргенім бар... Өткен ғасырдың елуінші жылдары Қазақ университетінің филология факультетін орысша бітіріп, академияға қарасты Тіл және әдебиет институтында орысша-қазақша сөздік жазумен айналысқан Анна Ивановна Дуюнова мен Елизавета Николаевна Шиповамен бірге жұмыс істедім. Елизавета Николаевна соғыс кезінде Ленинградтан Алматыға қоныс аударып, осы институтқа ғылыми қызметкер болып орналасқан. Соғыс біткеннен кейін Тіл білімі институты Ленинградқа қайта көшкенде ол осында қалды. Сол кісінің Мүтәш туралы айтқан сөздерін осы уақытқа дейін ұмытпаймын. Мүтәш ағылшын тілі факультетін бітірген соң 1942-1943 жылдары Ленинградтан келген ғалымдармен қоян-қолтық жұмыс істепті. Сонда олар қазақтың Мүтәштай көрікті ару қызын алғаш көргенде қатты сүйсініпті. Өз араларында оны «восточная красавица» деп атаған деседі. Ал Мүтәш деп айтуға тілдері келмегендері тіпті Наташа деп өздеріне жақындатып алғанға ұқсайды. Жарыққа үймелеген көбелектей Мүтәштің жанынан шыға алмай қалатынбыз деп еске алатын Елизавета Николаевна.
Содан көп ұзамай Мүтәш тұрмысқа шықты. Тағдырдың маңдайға жазған бұйрығы шығар, кейін институттан да, ғылыми ортадан да біржола қол үзіп кетті. Айтайын дегенім, Мүтәш үш тілде емін-еркін сөйлейтін. Ол кезде әсіресе қазақ әйелдері арасынан мұндай дара тұлғалар, бірнеше тілді меңгерген ғалымдар некен-саяқ еді ғой. Шексіз сұлулық пен асқан білімі оның бітім-болмысын басқалардан өзгеше биіктетіп тұратын. Ер-кісілерді айтпағанда, оның жанындағы қыз-келіншектердің өзі Мүтәштің сымбатына табынып тұрғандай сезілетін. Міне, сол сұлу Мүтәшті әсемдік әлемінен маржан сөздің кестесін тізген Мұхаң да айрықша құрметтей алды. Қазақтың зиялы арулары дегенде менің есіме алдымен Мүтәш бейнесі орала береді.
– Ұлы даланың арулары сұлулығымен ғана емес, өжет те қайсар мінезімен де дара тұрған дейсіз ғой...
– Есағаңның үйіндегі сол басқосуда Мұхаң қазақ қыздары туралы тамаша әңгімелер айтып берді. «Қазақ халқы басқа шығыс халықтарына қарағанда қыз баланы аса қадірлеп, бетінен қақпай, соңынан сөз ертпей еркін өсірген. Ерлермен бірдей жауға қарсы найза ұстап шыққан өжет мінезді қыздарымыздың талайының атын тек тарихтан ғана естіп-білуші едік. Ал бертініректе далалық еркіндікке тән қайсар рухты Мәншүк пен Әлиядай аруларымыздың бойынан көрмедік пе?! Мұндай Батыр атағын иеленген қос жұлдыз Шығыстың басқа жұртында кездеспейді» деп қазақ қыздары бойындағы сан сапат қасиетті шын ықыласымен әңгімеге арқау етті.
Бәріміз ортада көсіле сөйлеп отырған жазушының әр қимыл-қозғалысын аңдып, тесіле қарап қалғанбыз. Тырп етпей ұйып тыңдап отырмыз. «Біздің қазақ қыздарының арасында, – деді Мұхаң, – Мүтәш сияқты жүзі аршыған жұмыртқадай әппақ, бетінің ұшы бояусыз-ақ қызыл нұрға малынған көрнекті қыздарымыз бар». Мұны естігенде Мүтәш ыңғайсызданып қалды. Біраз үнсіздіктен соң: «Сіздің мына сөзіңізден кейін қалайша кісі қызармайды?!» деді.
– Көпшілікке беймәлім тағы да біраз тағдырлар туралы жазған сияқты едіңіз. Соның бір-екеуіне тоқталып өтсеңіз.
–Шығыстың ұлы ғұламаларының бірі – Низами сүйген Аппақ есімді аруды айтып отырған боларсыз. Ай десе аузы, күн десе көзі бар һәм батыр Аппақ есімді қыпшақ аруымен ол бар-жоғы екі-үш-ақ жыл өмір сүрген ғой. Батыр қыз бірде туған жерін жаудан қорғап жүріп, абайсызда тұтқынға түсіп қалады. Сұлу қызды өлтіруге жау әскерлерінің көзі қимай оны ел билеушінің алдына алып келеді. Ол сұлулығына тамсанып, жар етпек болғанда өжет мінезді Аппақ жаудың бұл әрекетіне көнбей, одан да өлім артық екенін айтады. Өлтіргеннен іштегі кегін қайтара алмасын сезген олар сарайда ақын болып жүрген әрі жас Низамиге қаламақының орнына сыйға тартып жібереді. Алайда арада екі-үш жыл өтісімен қаза табады. Ол өмір бойы өзінің сүйікті Аппағын жырлап өтеді.
Біз Мүсілім екеуміз қонақтан қайтқаннан кейін көпке дейін сол әңгіменің әсерінен шыға алмай жүрдік. Шіркін, Мұхаңның әр әңгімесі асыл қазына еді ғой. Қазақтың тарихында Аппақтай арудың есімі айтылмай келгеніне мән берген Мүсілім Низамидің поэма, дастандарын кідірмей зерттеуге кірісті. Низамиге қатысты «Қазақ-әзербайжан байланысы», «Низами және қазақ поэзиясы» атты еңбектер жазды. Аппақ туралы сол әңгіменің әсері болса керек, сол жылдары Есмағамбет Ысмайылов «Великие мастера слов» кітабын жазып, оқырманды Низами шығармаларымен жақынырақ таныстырды. Қалижан Бекхожин өзінің «Аппақ-наме» поэмасын жазды. Ал 1982 жылы Ғабит Мүсіреповтің «Қыпшақ қызы Аппақ» атты драмалық туындысы жарық көрді.
– Қазақ әйелі басына түскен кез келген ауыртпалықты қасқайып тұрып қарсы алып, балаларын бағып-қағу үшін қандай жұмысты болсын атқаруға дайын тұратыны мәлім. Кейінгі жастарға үлгі етерлік сондай қыз-келіншектерден кімді мысалға келтірген болар едіңіз?
– Бірде Мүсіліммен Тіл және әдебиет институтында бірге істейтін Болат Сүлейменованың үйінде қонақта болдық. Болаттың күйеуі Тоқтамыс Беделбаев заң саласында қызмет істейтін. Екеуі де сұңғақ бойлы, өте көрікті, қазақ деген қандай халық деп сұраған жұртқа бірін қазақтың азаматы, екіншісін аяулы ана, адал жар деп мысалға алып көрсетуге тұратындай сымбатты әрі қарапайым жандар еді. Тоқтамыс әке-шешесімен бірге тұратын. Тоқтамыстың анасы Ләйла Мұхтарқызының қайнағасы, Дінмұхамед Қонаевтың жақын апасы болғандықтан бұл үйдің Мұхаңмен құдандалық жағынан да жақындығы бар еді. Мұхаң осы күнгі кеште Болаттың білімдарлығына, талантына тәнті болып, біраз сөз сөйледі. Өйткені ол Мәскеу мемлекеттік университетінің шығыстану факультетін тәмамдап шыққан қазақтың ең алғашқы көзі ашық қыздарының бірі болатын. Сондағы ұлы жазушының: «Қазақтың Болат сияқты көрнекті қыз-келіншектері дүниежүзілік үлкен форумдарға қатысып, сөз сөйлеуге әбден лайық» деген сөзі сол күні оның бойындағы көбіміз айта алмай жүрген бір ақиқаттың бетін ашып берді. Бұған ол әжептәуір қысылып, қызараңдап қалды. Мұның сыры белгілі еді. Өйткені дәл сол уақытта оның ғылымнан қол үзіңкіреп, үй шаруасымен көбірек айналысып кеткен тұсы болатын. Үш баланы кәмелет жасына толтыру, алақанына қарап отырған ата-енесінің ыстығын суытпай алдына тосып отыру айтқанға оңай сияқты болғанмен, шынтуайтында жеңіл-желпі атқарыла салатын іс емес еді. Ғылым саласына атойлап із салмағанмен, аяулы жар, ардақты ана ретінде көбімізден оның жолы да, жөні де биік күйінде қала берді.
– Жалпы, бақыт дегенді сіз қалай түсінесіз?
– Тіл және әдебиет институтының қызметкерлері 1961 жылдың Жаңа жылын айрықша атап өтті. Сол кеште ұжымның қыз-келіншектері, азаматтары жарысып өнер көрсетті. Маскалы арулар Мұхаңды бірінен кейін бірі биге шақырып, қолдан-қолға тигізбей жатыр. Төлегеннің бейнесіндегі Мүсілімді де көздеріне бетперде таққан сұлулар қайта-қайта ортаға шақырып, биден қалысар емес. Ойын-сауық, ән-би сәл саябыр тауып, жұрт дастарқан басына жайғасар тұста Мұхаң достарына, жастарға ризашылығын білдіріп, былай деді: «Көп жасап, жақсы өмір сүрген біреуден адамның бақыты туралы сұрағанда, ол кісі көп жасаған жылдардың бірнеше жылында, күнінде, сағатында ғана бақытты болғанын айтыпты. Ол санаулы жылдар, күндер, сағаттар осындай, нақ қазіргі өздеріңізбен бірге отырғандай көңілді достардың, шәкірттердің арасында және сыйлас, сүйікті адамдардың қасында болған сағаттардан тұрады екен».
Кейін Мүсілім Мұхаңның осы кеште айтқан керемет сөздерінің таспаға басылмай қалғанына өкініп, «бұл ол кісінің өз достарымен, шәкірттерімен қоштасқан соңғы сөзі сияқты есте қалды» деп жүрді. Сондықтан жақсы-жайсаңмен өткізген әр сәтіңді бақытқа бала деп өсиет айтқым келеді кейінгі ұрпаққа.
Әңгімелескен
Қарашаш ТОҚСАНБАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
