– Мейрам Иебекұлы, сізді сахнадағы рөлдеріңіз арқылы жақсы танығанымызбен, көпшілік алдына шығып сұхбат беріп, адам ретіндегі болмысыңызды көрермендеріңізге көп аша бермейсіз. Бұлай саяқ жүруіңіздің сыры неде? Әлде бұл актерге тән өзіндік ерекшелігіңіз бе?
– Ерекшелік деуге келмес. Әйткенмен, әу бастағы болмыс-табиғатымның әсері шығар, көп алдына шығып жиі пікір бөлісіп тұруды қарсы болғандығымнан емес, жалпы құнттамайды екенмін. Осы күнге дейінгі актерлік жолымда бас-аяғы екі-үш-ақ рет сұхбат берген болармын. Оның өзі ертеректе. Маған көрерменмен сахна арқылы тілдескен, сырласқан ұнайды. Қалғаны маңызды емес. Біле білгенге ол да сұхбаттың бір түрі емес пе?! Қалай ойлайсыз?
– Әрине! Бірақ актерді сахнадан тыс алаңда сөйлетудің де өз қызығы бар ғой. Мәселен, көкейде жүрген көп сауалды сахна арқылы қоя алмағанымызбен, бетпе-бет сұхбат арқылы қоюға және оған тұшымды жауап алуға мүмкіндік мол.
– Ендеше, құлағым сізде! Қызықтырған сұрағыңызды қоя беріңіз, сырласуға дайынмын.
– Әуелгі сауалымды 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасының тарихи дәйекті құжаты ретінде көпшілік арасында таралып, кеңінен танылған фотосурет, яғни екі солдат бір жас жігіттің қос қолын артына қайырып, бұйра шашынан жұла ұстап әкетіп бара жататын әйгілі суреттің тарихын тарқатудан бастасақ. Аталған фото газет-журналдарда көп жарық көрді, телеэкрандардан да талай көрсетілді. «Бұл жігіт кім болды екен?» деген сұрақ санаға сан рет оралғаны және рас. Сұрастыра, іздестіре келсек, ол қаһарман өзіңіз екен...
– Бұл – 1986 жылдың 17 желтоқсаны күні түсірілген сурет. Мен 16 желтоқсан күні қаладағы анамның сіңлісінің үйіне барып, жатақханаға кешеуілдетіп оралған болатынмын. Келсем, жатақхана іші абыр-дабыр. Бөлмеде бірге тұратын жолдастарым Бақытбек Құрманғожаев, Құрманғазы Айтмұрзаев, Сағындық Жұмадiловтер отыр екен. Өңдері абыржулы. Өзара бірдеңелерді талқылап жатқанға ұқсайды. Сәлден соң бөлмеге Мұхтар Қапалбаев деген досымыз кіріп келіп: «Студенттер жиналып, көшеге шығып жатыр», деді аптығып. Көзімізде от ойнаған, жалындап тұрған жастар емеспіз бе, көп ойланбастан біз де дайындалдық. «Көркемсурет және кескiндеме» факультетiнiң жiгiттерi дереу лозунгтер дайындады. Оған «Әр елдiң өз көсемi болуы керек» деп жазып та қойдық. Бұл кезде таң атуға жақындап қалған болатын. Аз уақыт көз іліндіріп алдық та, таңғы сағат алты-жетiлер шамасында бiр топ студент жатақхана маңына жиналдық. Жолай адамдар қосылып жатты. Қатарымыз қалыңдай берді. Алаңға жеткен кезде бізді шағын екі топ күтіп тұрды. Оның бірі – мал шаруашылығы институтының, екіншісі – ауыл шаруашылығы институтының студенттері еді. Олардың алаңға бірінші болып баратын да жөндері бар. Себебі жатақханалары сол бетке жақын орналасқан. Оның үстіне онда оқитындардың көпшілігі ауылдың балалары ғой. Олар елім дегенде жүректері ерекше соғатын рухы биік жігіттер еді. Ештеңеден тартынар емес, бойларын намыс билеп алған. «Өз елiмiзде өз ұлтымыздың азаматы басшы болсын!», «Әр ұлттың өз көсемі болсын!» деп айғайға басып тұрмыз. Бір кезде жастар Шәмшінің «Менің Қазақстаным» әнін шырқай жөнелді. Асқақ ән жастар рухын көтеріп, намысын қайрай түскен тәрізді, шеру екпіндеп кетті.
– Ал әлгі тарихи суретке қалай түсіп қалып жүрсіз?
– Бұл бейбіт шеру болатын. Алаңға да бейбіт мақсатта шықтық. Біздің санамызда тәртіп бұзу жайлы ой мүлдем болған емес. Тек алаңға шығып өз пікірімізді айтамыз дедік. Бірақ бәрі басқаша болды... Түс ауа сап түзеген әскерилер алаңға жиналған жастарды тықсыра бастады. Оны елейтін біз жоқ, бойымызды ыстық намыс кернеп алған. Бір кезде бейтаныс біреу келіп, мені мойнына мінгізіп алды. Қолымда ұран жазылған лозунгтің бір шеті. Лозунгтің екiншi шетiн менен бір курс жоғары оқитын Жеңіс деген жiгiт ұстады. Ол да біреудің мойнында отыр. Кейін ол жігіт екі жарым жылға сотталып кетті. Ашынған жұрт тарқар емес. «Қонаев қайда кетті, өз еркімен бас тартты ма? Шақырыңдар. Өз аузынан естиiк», деп айғайлаған дауыстан құлақ тұнады. Алайда қарсы жақтан еш жауап жоқ. Сөйтіп, Орталық комитет ғимаратына жақындап, Қонаевтың өзімен кездесуге талпынып көрдік. «Димекеңді күшпен ұстап отырса, шығарып алайық», дестік. Біз ең алдыңғы қатарда тұрмыз, артымызда халық. Шегінерге жол жоқ. Иін тірескен жұрт. Бәріміз қол ұстасып алдық. Қорғанарға ешқандай қаруымыз да жоқ. Өйткені ойымыз да, мақсатымыз да бейбіт болатын. Бірақ оны ескерген билік жоқ, қарсы алдымызда тұрған әскерилерге «Алға!» деген бұйрық берілгені сол екен, дубинкаларымен бізге қарай лап берді. Алаң уда-шу, қиян-кескi қақтығыс басталды да кеттi. Әп-сәтте дала қызыл қанға боялды. Көппен бірге мен де қарсылық білдіруге ұмтылып едім, басқа тиген бірнеше соққыдан құладым. Есімді жисам, 3-4 солдат сүйреп алып бара жатыр, біреулері қос бүйірден теуіп келеді. Міне, сол кезде ғой көз алдыма видеокамераның жарығы түсіп, жанарымды аштырмай тастағаны. Есім кіресілі-шығасылы болса да, осы сәт есімде жатталып қалып қойды. Кейін арада біраз уақыт өткен соң теледидардан Желтоқсан оқиғасына қатысты баға берілген бейнесюжеттер көрсетіле бастады. Сонда өзіңіз айтып отырған кадр көзіме оттай басылды. Өзімді жазбай таныдым. Бірақ жақын досымнан басқа ешкімге тіс жармадым. Кейінірек бұл оқиғаны театрымыздың көркемдік жетекшісі, сахнадағы әріптесім Қуандық Қыстықбаев естіп, оны бір журналиске айтқан екен. Осылайша, бұл суретке «менің қатысым барлығы» көпшілікке таралып кетті.
– Шыны керек, алаңға шыққандардың маңайынан бұл оқиғаның «салқыны» бертінге дейін сейілмеді. Ал таспада бейнесі ап-анық таңбаланып қалған сізге, өрімдей жас өміріңізге бұл жайт қалай әсер етті? Өмірлік һәм қызметтік жолыңызда қандай да бір кедергісін тигізбеді ме?
– Жоқ, қызметіме айтарлықтай ауыртпалық салған жоқ. Бірақ сол оқиғадан кейін үздіксіз тергеу жұмыстарын айтпағанда, әсіресе оқуымда біршама қиындық туындағаны рас. «Оқудан шығарамыз» деп те біраз әбігерге салды. Осындай сәтте жанымнан табылып, ұстаздық, аналық қамқорлығын аямаған, үнемі қолдау білдірген Рабиға Қаныбаева бастаған ұстаздарыма алғысым шексіз. Осы кісілердің арқасында оқуымды аман-есен бітіріп шықтым. Әлі есімде, үздіксіз тергеу жұмыстарымен тығырыққа тіреген сол бір қиындау кездерде Рабиға апайым: «Мейрамтай, сен айтқаныңнан танба. Біз сенің жағыңдамыз. Сені оқудан шығармаймыз», деп мені әр тергеуге шақырған сайын осылай деп дем беріп шығарып салатын. Рабиға апайым, Асылбек Ыхсан секілді ұстаздарыма күні бүгінге дейін қарыздармын.
– Сіздің ойыңызша, мінезді тәрбие тудыра ма, әлде жағдай ма? Жалпы, өзіңіз қандай бала болдыңыз? Нені армандадыңыз?
– Жастық шағымда алаңға шығып, адуындап жүргеніммен, жалпы мен негізі ешқашан сотқар болған емеспін. Тентектік табиғатыма жат. Момын әрі сыршыл болдым. Бала күнімнен жаным да, дене бітімім де нәзік еді. Кейінірек интернатта оқып өмір мектебіне шыңдалдым ғой. Оның үстіне әжемнің баласы болғандығымның да әсері болар, ес білгеннен ертегі тыңдауға, кейінірек кітап оқуға қатты қызығатынмын. Одан бөлек әжемнің жаны өнерге жақын, әнді де жақсы айтатын. Туғаннан бастап 7 жасыма дейін сол кісінің қасында жаттым, сәби күнімнен қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқыттырмай аялап өсірді. Әжем жыр-дастандарды жақсы білетін, жатқа айтатын және жай айтпайды, әндетіп отырып мақаммен айтатын. «Қобыланды» жырын ең алғаш осы кісінің аузынан естіп, қатты ұнатып, күн демей, түн демей қайта-қайта айтқыза беретінмін. Оқиғаны, кейіпкерлерін көз алдымнан өткізіп, тәтті қиялға берілетінмін. Содан шығар кішкентайымнан-ақ ән айтуға бейімім пайда болды. 11-12 жасымда Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділерін» оқыдым. Әлі есімде, сол оқығанымды бірнеше күн бойы түсімде көріп жүрдім. «Рүстем дастан», «Алпамыс», «Қобыланды батыр» – міне, осылардың бәрі бізді намысты әрі өнерге жақын етіп өсірді. Одан кейін актерлік жолға келуіме режиссер Сұлтан Қожықовтың әйгілі «Қыз Жібек» фильмінің әсері айрықша болды. Осы киноны қайталап көре беруден жалықпайтынмын. Кейіпкерлеріне қарап еліктедім, соларға ұқсағым келді. Соның әсері шығар, бала күнімнен-ақ актер боламын деп армандадым және Алланың қалауымен сол мамандықпен тағдырымды байланыстырдым. Адамның сүйікті ісімен айналысқанынан артық бақыт жоқ қой. Жаратқанға мың да бір шүкір деймін, сол бақытқа кенеліп жүрміз.
– Сіздің театрдағы рөлдеріңізді қарап, саралап отырсақ, көбінесе қосалқы рөлдерде көп көрініп, сол эпизодтық бейнелерге тамаша тағдыр сыйлап жүргеніңізді байқаймыз. Және сахнаға қысқа ғана уақытқа шықсаңыз да көп есінде өзіндік ерекшелігіңізбен ұзақ уақытқа жатталып қаласыз. Бұл – өнер. Десе де адам жаны арманмен өмір сүреді ғой. Осы жасыңызға келгенде қиялыңызда жүрген, сахнада ғұмыр сыйлауды армандайтын бейне бар ма? Жалпы, өзіңізді қай жанрдың актерімін деп санайсыз?
– Егер шынымды айтсам, шығармашылық жолымда актер болып көңіл қанағаттандырдым деп айта алмаймын. 1986 жылғы өзім қатысқан Желтоқсан оқиғасы бар, одан кейінгі 90-шы жылдардың ауыртпалық кезеңі бар – барлығы біздің жастық шағымызға тап келді ғой. Менің жастық шағымды аумалы-төкпелі заман жеп қойды деп ойлаймын. Нағыз от болып жанып тұрған кезіміз өткен ғасырдың 90-шы жылдарына тап келіп қалды. Қытайларда «Сенің ең жақсы күндерің аумалы-төкпелі кездерге тап келсін» деген бір қарғыс бар екен. Менің де жастық шағым тура сондай кезеңмен тұспа-тұс келді. Мүмкін ол уақыт талонмен нан алатын, адамның асқазанын ойлайтын кезең емес, өнерге барлық жағдай жасалған, тек шығармашылықты ғана ойлайтын театрдың қазіргі жағдайына кез болғанда, бәлкім, өнердегі тағдырым басқаша болар ма еді?! Әрине, ол кезде де заманның қиындығына қарамай суырылып шыққандар да болды ғой. Бірақ менің жағдайымда ол кезең маған, менің шығармашылығым үшін аса табысты болған жоқ. Өйткені сананы тұрмыс билеп, бала-шағаны асырау үшін сахнаны емес, басқа тіршілік салаларында еңбек етіп, тер төгуге тура келді. Осының кесірінен де, сахнада нағыз қаһармандар бейнесін тудыратын жылдарымды тұрмыстың тұсауына жығып бердім. Оқу бітіріп, бас қаладағы Қ.Қуанышбаев атындағы академиялық қазақ музыкалық драма театрына келгенге дейінгі аралықта менде 4-5 жыл үзіліс болды. Оның арасында менің істемеген жұмысым болмады: мал да бақтым, бағбан да болдым, күзетші де, жүк тасушы да болып көрдік, Алматының базарында ет те саттым. Бірақ ол тірлік маған жан бақытын сыйламады. Бұлай жалғаса берсе, өзімді, өмірлік арманымды жоғалтып алатынымды дер шағында түсіндім. Қысқасы, көп тірліктің басын шалып көрдім, бірақ өнерге деген аңсар, іңкәрлік мені сахнаға қайта алып келді. Қ.Қуанышбаев театрына келгеннен кейін режиссерлер әуелде маған шағын-шағын рөлдерді, кейінірек күрделілеу бейнелерді сеніп тапсыра бастады. Құдайға шүкір, бүгінде өнерім өзіме оралды. Актер үшін сахнаға шығып көрерменмен сырласқаннан, спектакль соңындағы көрерменнің толассыз соғылған шапалағынан асқан қуаныш жоқ екен. Оны ешқандай тірлік те, байлық та алмастыра алмайды.
– Биыл еліміз үшін елеулі жыл. Елбасы айтқандай, «Тәуелсіздігіміздің хабаршысы» Желтоқсан оқиғасына 35 жыл толса, ұлтымыздың ұлық мейрамы – Тәуелсіздігіміздің 30 жылдық мерейтойы. Әрине, бұл тұтас ұлт тарихы үшін көп уақыт емес, бірақ аз деп те айта алмаймыз. Айтыңызшы, тәуелсіздік дегенде ойыңызға не оралады? Бүгінде елдігіміздің қадіріне жете алып жүрміз бе?
– Біз әлімсақтан тәубешіл халықпыз ғой. Барға шүкіршілік, жоққа сабыр етіп үйренгенбіз. Әйтсе де, «біз тәуелсізбіз, біз егеменбіз, азатпыз» деген сөздерді қайта-қайта айқайлап ұрандатудың қажеті жоқ деп ойлаймын. Нақты іске көшетін кез әлдеқашан келді. Өзіңіз айтпақшы, 30 жыл деген көп емес, бірақ аз да емес. Демек тәуелсіздік біздің санамызға сіңетін, еттен өтіп, сүйекке жететін кез баяғыда туғаны анық. Жастарымыз өсіп келе жатыр. Сол жастардың еркін ойымен бірге елімізге де үлкен өзгеріс келсе деп тілеймін, соны армандаймын. Ал біз әлі күнге жалтақпыз. Тәуелсіздігімізден гөрі тәуелділігімізге көбірек сенгіміз келіп тұрады. Осы бір үрейден, комплекстен арылу керек деп ойлаймын. Ол үшін жастарымыз білімді, кемеңгер һәм ең бастысы ұлтжанды болуы керек. Көзқарастың қалыптасуына, пісіп-жетілуіне жүйелі де сапалы білім қажет. Біліммен ұшталған көзқарас нық болады. Сондықтан білімге құштар жастарымыз алған білімін ел ертеңіне бағыттаса, ұлтымыздың келешегіне бейжай қарамаса, ертеңгі болашағымыздың жарқын болары хақ. Бұдан асқан қандай бақыт керек?!
Ал тәуелсіздік деген – тәңірдің бізге берген теңдессіз тартуы. Оның қадіріне жетіп, бағалай білуіміз керек. Ұлт үшін тәуелсіздік күні ұлы мейрам болуы тиіс. Соны жете түсінсек екен. Бірақ, өкінішке қарай, ол күн ұлы мереке деңгейіне жетпей отыр. Сол олқылықтың орнын толтыруға күш салынса, нұр үстіне нұр болар еді. Азаттықтың, егемендігіміздің қадірін, бағасын түсініп, түйсініп өскен әр азамат, әрбір жас, өскелең ұрпақ ертең елін де, жерін де дауға бермейтін болады. Ендеше, елдігіміз мәңгілік болсын деймін. Тәуелсіздік тойы құтты болғай!
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Назерке ЖҰМАБАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
