Ал 2021 жылдан бастап Қазақстанда тіркелген МҚҰ мүмкіндігін экономиканы қаржыландыруға бағыттау туралы шешім қабылданды.
Республикалық кәсіпкерлерге көмек көрсету орталығының директоры Дмитрий Казанцев микроқаржы ұйымдарына байланысты қабылданған шешім тегін еместігін айтады. Нарықтың осы сегментіндегі несиелер бақылаусыз берілді, адамдар бұдан зардап шекті. Бұл фактор Ұлттық банкті МҚҰ-ны лицензиялау туралы түпкілікті шешім қабылдауға итермеледі. «Микроқаржы ұйымдарының мүмкіндігін экономиканы қаржыландыруға пайдалану – дер кезінде қабылданған шешім. Бірақ оның нәтижесін сезу үшін Ұлттық банк МҚҰ мен екінші деңгейлі банктерге деген көзқарасты оңтайландыру керек. Бұл екінші деңгейлі банктерге ішкі нарықтағы бәсекені сезінуге мүмкіндік берсе, керісінше, қаржы ұйымдарының бағыттарын әртараптандырады», дейді Д.Казанцев.
Сарапшылар елдегі МҚҰ-ның бақылаусыз және ретсіз дамуы алыс-жақын көршілеріміздің көзқұртына айналғанын айтады.
Forbes Kazakhstan мәліметтеріне сәйкес, Қазақстандағы шағын несиелендірудің көлеңкелі нарығының көлемі шамамен 200 млрд теңгені құрайды, ал микроқаржы ұйымдары үшін бұл көрсеткіш – жылына 42 млрд теңге. МҚҰ-ның көлеңкелі жағы шетелдік микрокредиттік ұйымдардың да назарын өзіне аударып отыр. Себебі 200 млрд теңгені қандай да бір жолмен беріп, қайтарып алып, өсімінен пайда табады. Ішкі нарықтағы МҚҰ-ның басым бөлігі «Кредит 24», «Финбокс», «Жылдам ақша» және халықаралық MoneyMan компаниясының қазақстандық бөлімшесінің үлесінде көрінеді. Онлайн несие беретін орталық атаулары да қызық. Koke.kz, «Займер.кз», «Тез кредит», «100 теңге», Moneyman, Kazbank, «Займер» болып жалғасып кете береді.
Интернет арқылы рәсімделетін несиелер 5 мың теңгеден басталып, 2 млн теңгеге дейін ұласады. Несие мерзімін 5 күннен 30 күнге дейін созуға болады. Қарыз ақша жасы 18-ден асқан кез келген азаматқа беріледі. Мысалы, «Кредит 24» қаржы ұйымының өтінішті қарау мерзімі бір күн болса, MoneyMan-да 5 минутты құрайды. Ресейлік MoneyMan 2014 жылы Қазақстанда өкілдігін ашты және несиелік портфелін 360 млн теңгеге жеткізді. Үкімет пен Ұлттық банк МҚҰ лицензиялау арқылы нарықты институттандыруға кеш те болса шешім қабылдады.
2021 жыл микроқаржы ұйымдары үшін жағымды жаңалықпен басталды. Жыл басында қолданыста жүрген заңдарға енген өзгерістер қор нарығымен интеграциялануына мүмкіндік берді. Нарықтың осы сегментіндегі ойыншылардың пікірінше, микроқаржы ұйымдары мен қор нарығы арасындағы интеграция алдағы уақытта тереңдеп, кредиторлардың бір жерде шоғырлануы нарықтық көрсеткіштерге де оң әсер етеді.
Соңғы мәліметтерге сәйкес, МҚҰ несиелік портфелі 2020 жылдың басынан бастап 30%-ға өсіп, жылдың аяғында 380 млрд теңгеге жетті. Сарапшылардың пікірінше, Қазақстан экономикасын несиелендіруде микроқаржы ұйымдарының үлесі өскенін байқауға болады. 2020 жылдың қорытындысы бойынша бұл үлес 2,5% деңгейінде болды. Бірінші кредиттік бюроның дерегінше, микроқаржы ұйымдарының несие портфелінің үлесі небәрі 2%-ды құрайды. Қарапайым халық алған несиенің басым бөлігі кепілсіз тұтынушылық кредиттерге тиесілі, көлемі – 4,2 трлн теңге. 2020 жылы бұл 0,6%-ға ғана кеміпті. Осыған байланысты сарапшылар нарықтағы банк моделі өзгере бастағанын, банк арқылы бөліп төлеудің бәрі қарыз алушылардың кедейлігіне байланысты емес екенін айтып отыр. Өйткені несие ретінде есепке алынатын тауарды бөліп төлейтін болса, адам мұның өзіне ыңғайлы екенін түсінеді.
Қазақстан микроқаржы ұйымдары қауымдастығының басшысы Ербол Омарханов микроқаржы ұйымдары кепілсіз несиенің катализаторы емес екенін, олар халықтың қарызға батуына себепші болып отыр деген пікірдің жаңсақ екенін, қарыз беруге қатысты шектеуді қолдамайтынын және несие нарығының барлық ойыншысына талап бірдей болу керектігін айтқан-ды.
Кейбір сарапшылар МҚҰ қызметін онлайн несие беретін компаниялардың қызметімен жиі шатастыратынын айтады. Микроқаржы ұйымдары клиенттерге қашықтан қызмет көрсету құралы болғандықтан, онлайн несиелеумен де айналыса алады. Бірақ микрокредиттерді Ұлттық банкте тіркелген ұйымдар ғана бере алады. Қаржы ұйымдарынан қарыз алушылардың құқығы бұзылса, олар Ұлттық банктің қорғауында болады. Олардың басқа ойыншылардан басты айырмашылығы да осы. «Бұл туралы қарыз алушы білуі керек. Олардың құқығы бұзылса, Ұлттық банктің көмегіне жүгіне алады, бірақ реттеуші өтінішті қарағанымен, мәселені шешуге өкілеттігі жоқ, дау тек сотта шешіледі», дейді Е.Омарханов.
Оның айтуынша, карантин кезінде онлайн режімінде ұсынылатын шағын несиелерге халықтың сұранысы артты. Ал онлайн несиелеудің дәстүрлі шағын несиелендіруден өзіндік ерекшелігі бар. Бұл ерекшелік МҚҰ-ның шағын және орта бизнеске қолдау көрсететінінен байқалады. Қаржы ұйымдарында жеке тұлғалардың депозиттерін тарту құқығы жоқ, сондықтан мүмкіндіктері де шектеулі. Қаржыландырудың негізгі көзі – акционерлік капитал мен сыртқы қарыздар. МҚҰ-ға бағалы қағаздар есебінен қаржы тартуға да рұқсат етілмеген, сондықтан қор нарығында ақшаны қарызға ала алмайды. Еуропалық қайта құру және даму банкі, Азия даму банкі кәсіпкерлікті дамыту үшін осындай МҚҰ-ға несие береді. «Шетелдік қаржыға тәуелділік басқа да тәуелділікті тудырады. Өйткені сыртқы инвестициялық нарықтағы жағдайдың өзгеруі, басқа да күтпеген оқиғалардың болуы Қазақстандағы микрокредиттік нарықтың тоқырауына әкелуі мүмкін», деді Е.Омарханов.
Ол микроқаржы ұйымдары үшін арзан қаржыландыру мүмкіндігі қарастырылуы тұтынушыларға сыйақы мөлшерлемесін төмендетуге, микрокредит беру нарығының тұрақтылығын сақтауға ықпал ететінін айтады.
Бірінші несиелік бюроның атқарушы директоры Әсем Нұрғалиева жыл басында акциялар мен облигацияларды қор биржасында орналастыру микроқаржы ұйымдарын қаржыландырудың тиімді көзі бола алатынын, осы ретте қандай көлемде және қандай тарифтермен орналастырылатынына назар аудару қажеттігін айтады. Ең бастысы, МҚҰ депозитінің ставкасы банк депозиттерінен жоғары болғанда ғана облигациялар инвестиция ретінде тартымды болады. Осыған дейін де микроқаржы ұйымдарының облигациялары ішкі нарық үшін тартымсыз деген пікірлер басым болып келген. Бұл көзқарас екінші деңгейлі банктермен, қор нарығымен интеграциялануына барынша кедергі болып келген. Банктер жабылып қалудан қорқып, соңғы демі қалғанша өмір сүруге тырысса, МҚҰ «көлеңкеде» қалып, өз әлемінде жеке-дара өмір сүруге басымдық беріп келді. Осы факторды алға тартқан сарапшылар қор нарығы үшін МҚҰ облигациялары бірден тартымды болып кетпейтінін, олардың құқықтары белгілі бір деңгейде екінші деңгейлі банктермен теңесуі керегін алға тартады. МҚҰ облигацияларының өтімділігіне де, олардың экономиканы қаржыландыруды тезірек бастап кетуіне де осы фактор әсер ететін көрінеді.
Ал МҚҰ беретін несие пайызының күмәнді тұстары көп. Ұлттық банк те бұл жөнінде нақты шешімге келе қойған жоқ. Қаржыгер Ерлан Ибрагимовтің пікірінше, қаржы институттарының МҚҰ-ға айналуы қалыпты жағдай. Ұлттық банк екінші деңгейлі банктер мен МҚҰ мәртебесін теңестіруге қадам жасағанда ғана олардың экономикамен интеграциялану процесі жеделдейді. Алайда микроқаржы ұйымдары әзірге биржаға келуге асықпайды. Оның екі себебі бар. Алғашқысы олардың облигациялары ішкі нарық үшін тартымсыз, екіншісі – пандемияның экономика мен халықтың табыс деңгейіне теріс әсер етуі. Бұл өз кезегінде тұтынушылық несиеге деген сұранысты төмендетуі мүмкін. «МҚҰ бизнесінің болашағы бар. Сондықтан қор биржасында бұл ұйымдардың саны өсуі әбден мүмкін. Сонымен қатар OnlineKazFinance-ті сәтті орналастыруға қарағанда инвесторлар арасында қызығушылық бар. МҚҰ үшін негізгі қауіп –
несиелерді қайтармау немесе кешіктіру проблемалары болуы мүмкін. Сондықтан алдағы уақытта экономикалық дағдарыс кезінде банктерге тән жеңілдіктерді микроқаржы ұйымдарына да қолдану керек», дейді Е.Ибрагим.
Сарапшылар МҚҰ қор биржасымен интеграцияланды, енді мұндай көріністер біздің елде де қалыпты жағдайға айналады деп сеніп отыр. Бүгінге дейін Қазақстанда қор нарығы мен МҚҰ арасында біраз қиындық болды. Мысалы, Ресейде нарықтың осы сегментіндегі компаниялар қор нарығына кіріп, инвестициялармен интеграцияланып кеткен. Қазақстанда мұндай мүмкіндік болмады. Бұл қор нарығының МҚҰ сегментімен интеграциялануына барынша кедергі келтірді. Ал басқа елдерден инвестор тарту өте қиын, өйткені теңге тұрақсыз. Ішкі нарықпен ықпалдасуға кедергі көп. Мұндай бизнесті шетел валютасымен қаржыландыру да қиын, ал хеджирлеуді қолдану – қымбат.
Фридом Финанс инвестициялық банк департаментінің директоры Ренат Сыздықов МҚҰ-ның қор биржасына келуін оң бағалайды. Оның пікірінше, бұл инвестициялық құралдарды таңдау тұрғысынан құнды қағаздар нарығына сұранысты арттырады, ал қазақстандық инвесторлар үшін МҚҰ секторы қызықты инвестициялық мүмкіндіктер алаңына айналады. Сарапшының айтуынша, микроқаржы ұйымдары қазір өз қызметін қаржыландыру үшін кепілсіз облигациялар шығару арқылы көп ақша жинауға дайын, өйткені нарықта несиеге деген сұраныстың артуы байқалады. Қазақстан Қор биржасы басқармасы төрағасының орынбасары Наталья Хорошевская МҚҰ облигациялар шығаруға мүдделі екенін, KASE-ге шығару және инвесторлар арасында орналастыру бойынша келіссөздер жүріп жатқанын айтады. Демек, Ұлттық банк тарапынан назар аударатын мәселенің өзегі де осы болуы тиіс.