Осыдан 1270 жыл бұрын болып өткен Атлах-Талас шайқасына ерекше мән беріп том-том кітап жазып, түрлі конференциялар өткізіп, жанығып жүрген қытайларды мәжбүрлеген қандай қажеттілік? Ал біздер, түркі, араб әлемі бұған нақтылы баға беріп, тарихи шындықты өркениетті әлемге жария етуге келгенде неге салғыртпыз?
Күллі түркі һәм араб әлемі ғана емес, бүкіл адамзат қытай саясатының арбауы мен алдауынан ғана емес, XXI ғасырда әлемдік қанды қырғындарға ұрындыратын апатқа «зұлымдық империяcына» айналып бара жатқаны көз алдымызда. Хантингондар шулатқан «өркениеттер қақтығысы» (христиан-ислам мәдениеттер қақтығысы) дегендері бұл күндері бос сөзге айналды. Қақтығысушы өркениеттер емес, Қытай-Америка, Қытай-Ресей, Қытай-Еуроодақ арасындағы қақтығысқа айналып бара жатқандығын түсінетін уақыт өтіп барады. Астам державалық, геноцидтік саясатты ашық жүргізіп жатқан Қытай компартиясының ресми ақпараттарында өткен жылғы («Қазақстанды, Қырғызстанды қашан қосып аламыз? Қазақстанда төрт жүз елу мыңдай Либайдың ұрпағы ұлы Жұңхуаның құшағына қашан кіреміз деп жылап-еңіреп отыр») деген сияқты сандырақтар ашық жарияланды. Қазақ өкіметі осыған орай Қытай Сыртқы істер министрлігіне наразылық нотасын тапсыруға мәжбүр болды. Бүгінгі Қытай билеушілері тәуелсіз Қазақстанды ғана емес бауырлас қырғыздарды да басынып, қырғыздар қытайдың жиендері, сонау Хан патшалығы (Б.ж.с.д 206) заманында Хұн қағаны әскеріне тұтқынға түскен әйгілі қытай генералы Лилиннің ұрпағы деп сандырақтап жүр. Міне, осылайша аз ғана жыл Енесайдағы қырғыздар арасына жер аударылған тұтқын генералдан қырғыздар дүниеге келді делінсе, Тоқмақ (Суяб) бекінісі түгіл қазақ-қырғыз топырағына аяғы тимеген Лике дейтін қытайдың Либай дейтін ұрпағынан жүз мыңдаған дулаттар, өсіп-өне беретін жұпар кіндіктілер болып шығады.
Біз Атлах-Талас шайқасына тікелей қатысы жоқтай көрінген қытайлық аңыз-әпсаналар туралы текке сөз етіп отырғанымыз жоқ. Бұдан 1270 жыл бұрын қасиетті қазақ-ұйғыр жерінен біржола аласталған қытайдың Таң патшалығы (б.з.618-907 ж.ж) тұсында жасалған картасында бүгінгі Қазақстанның Жетісу өлкесі, Қырғызстаннан Гималайға дейінгі ұлан-байтақ территориясы қамтылған. Сол карта күні бүгінге дейінгі қытай тарихы оқулықтарында көрсетіліп, қытай жастарын Ресей тартып алған Қытай жері екенін, ендігі міндет, сол қолдан кеткен Қытай жерін қайтарып алуға дайындап жатыр. Ол ол ма, жоғарыда біз сөз еткен 751 жылғы Атлах-Талас шайқасындағы Таң патшалығы армиясының масқара жеңілісін ақтап алу үшін, бүгінгі тарихшысымақ қытайлар том-том кітап жазып, көпшілік қолды басылымдарда, конференция материалдарында жариялауын соңғы жылдарда тіпті үдетіп отыр.
Академик жазушымыз Ғабит Мүсіреповтің «Тарихты жасау дәуірі бар да, жазу дәуірі бар. Жасаушы қателессе, жазушы түзетемін деп әуреленбеуі керек» – дейтін ұлағатты сөзі осындайда еске түседі екен.
Қытайлық зерттеуші Вей Кайвейдің өткен тарихты өзінше түзетіп, тігісін жатқызуға ұрынғанына бір мысал: «Заманымыздың VIII ғасырының орта шенінде, Қытай барынша күшейген тұста, Азия, Африка, Еуропаны көктей өткен Араб империясы да құдіреттеніп тұрған болатын... Екі империя Орталық Азиядағы Талас өңірінде тоқайласып, ауқымы шекті болса да, кейінгі дәуірде мәдениеттер алмасу жағына орасан зор ықпал еткен бір соғыс бұрқ ете қалды. Таң империясының бұл соғыста жеңіліске ұшырағандағы басты себеп –
ұзақ жорықтан шаршап-шалдығу, әскердің аздығы, ішкі алауыздықтар, сондай-ақ қолбасылардың алдағы шайқастың қалай боларына онша мән бермегендігінен болды» дейді.
Біз бұл жолдардан жазарманның тарих ғылымына, тарихтағы әділетсіз соғыстар жөніндегі әділет сөзін көре алмаймыз. Керісінше, Таң империясының жеңілуінің бес түрлі себебін және ондағы басты себептердің бірі –
қарлұқтар мен түркештердің, ферғаналықтардың «опасыздығы» туралы жалалы сөздерінен анық көрінеді. Сондай-ақ Таң армиясының масқара жеңілісінің Кіші Азия мен Араб дүниесіне апарған төрт түрлі мәдени жаңалығы жөнінде астамси сөйлейді. Ал Уаң шуе дейтін жазарманның «Талас соғысының себептеріне талдау» атты мақаласының аңдатпасында: «751 жылғы Талас шайқасы жөнінде жазған авторлар бұл соғыстың басталуына Таң империясының шекаралық әскерлер қолбасшысы Гау Шиянжының Ташкент еліне (Шы го) жасаған озбырлығы түрткі болды. Ол басқалар айтқандай, екі империяның Орталық Азиядағы ірге кеңейтуге ұрынған қақтығыстарының нәтижесі емес» дейді.
Осы арада генерал Гау және оның Ташкент еліне жасаған қанды жорығы жөнінде оқырмандарға аздап мәлімет беруді жөн көрдік.
Гау Шиянжы тегі корейлік. 668 жылы Таң патшасы Гаузуң Кореяны жаулап алғаннан кейін халқын жаппай қудалап қытай жеріне жер аударады да, оның тізе бүккен патша әулетін астана Шаңанге көшіріп әкеледі. Болашақ генералдың әкесі алғашында ордада, кейіннен әскери шенімен Әнши бекінісіне келгенде, Гау Шиянжы әкесіне ілесіп әскери жорықтарға жастайынан араласып шынығады. Ол аса келбетті, ержүрек шабандоздығымен көзге түсіп, жиырма жастан аса бере генералдыққа қол жеткізеді. 747 жылға дейін жауапты әскери міндеттерді атқара жүріп Әнши тұтық мекемесінің орынбасары, «төрт қала бекінісіндегі» әскерлердің атбегі шеніне көтеріледі. Содан былай қарай ол батыс өңірдегі отарланған елдердегі үлкенді-кішілі соғыстарға қатысып, ерлік көрсетіп, патшаның назарына ілігеді. Азғантай уақытта Гау «төрт қала бекінісіндегі» өкіл әкімдікке қол жеткізіп өзі би, өзі қожа, дара билеушіге айналады. Атлах-Талас шайқасы қарсаңында қалың қолмен тобандарға, сосын Шаш (Ташкент) иелігіне шабуыл жасап, хандарын айла-шарғымен қолға түсіріп, қалаларын қанға бөктіре талқандағаны жөнінде жоғарыда айтқанбыз. Қытайлық зерттеушілер бұл қанды оқиғалар жөнінде бір-біріне онша ұқсай бермейтін үш түрлі болжам айтып, генерал Гаудың әрекетін ақтағысы келеді. Біріншісі, генералдың әрекетін айыптаған болып Шаш ханы «бодан елдердің бағыныштылық тәртібін бұзғаны үшін жазаланды» деп ұлы державалық зорлықты ақтағысы келеді. Екіншісі, осы реткі сойқанды қырғынға «генералдың өркөкіректігі, дүниеқорлығы, ашкөздігі себеп болды» дей келіп, шабуыл барысында қала халқы жас-кәрісіне қарамай қырғынға ұшырап, ханын алдап тірідей қолға түсіріп өлтіріп тастады. Ордадан он пұттан астам асыл тастары мен 5-6 түйе алтын, асыл тұқымды жылқылары мен басқа да бағалы заттарын әкетіп өзі иемденіп кетті», деп жазылған.
Қытайлық жазғыштар осынша қанды оқиғаны айта отырып, бұл әрекет тек генералдың жеке басының ісі емес Таң патшалығының араб шапқыншылығының алдын алу үшін жасалған әскери жоспардың орындалуы деседі. Олар тек Шаш ханы баласының қашып құтылып кетіп, көрші елдерден және арабтардан көмек сұрағаны басты себеп болды дегісі келеді.
Генерал Гаудың Атлах бекінісіне тұтқиыл шабуыл жасауының басты, үшінші себебі ханзаданың өтініші бойынша халифаттың Атлах бекінісіндегі әскерлері өздеріне қарасты жерлердегі кіші хандықтар қосындарын өздеріне қосып алып, «төрт қала бекінісін» шаппақшы болып жатыр екен деген хабарды генерал естиді. Сосын олардан бұрын қимылдап тұтқиыл шабуылмен Атлах бекінісін алмақшы болды, бірақ ақыры қирай жеңілді дей келіп, оған қарлұқтар мен түркештердің, ферғаналықтардың опасыздықтарынан екіжақты соққыға ұшырап жеңіліс тапты, деп кіжінеді жазармандар.
Хуадұң педагогикалық университетінің тарихшысы Жу Баумиңнің генерал Гау туралы айтқандарын мазмұндар болсақ: «әкесі отарланған Кореяның хан әулеті, өзі Хеши дәлізінде ержетіп, Әншиде көзге түсіп, шекарада қаншама жылдарда атағы асқақтады. Шайқаста жеңімпаз болды, оның басты қарсыласы уақыт өте келе тобандардан арабтарға ауысты... Талас шайқасы бір ғана Гау Шиянжының өмір жолындағы түбегейлі бұрылыс болмастан, Таң дәуіріндегі батыс-солтүстіктегі стратегиялық жағдайдың да күрт өзгеріс нүктесі болып қалған еді. Бұл шайқас туралы қандай уәж айтылса да, нақты шындық мұсылман армиясының айтулы жеңісімен аяқталған болатын...
Осынау зор өзгеріс қалай да бір дәуірдің аяқталып, жаңа бір дәуірдің басталғанын анық көрсетіп берді» дейді.
Қытайдың осы заманғы қызылөңеш тарихшысы Шуе Зұңжың мырзаның Бейжің университетінің әлемге танымал профессоры Уаң Шауфудың аталған дәуірдегі басты геосаясаттың мазмұны: «Біздің бұл арада айтпақшымыз, Таң, Тобан, Арабтар аралық саяси қарым-қатынасы тарихы, сайып келгенде VII ғасырдың ортасы мен IX ғасырдың орта шеніндегі Азиядағы зорлық-зомбылықты негіз еткен өктемдіктің тарихы болатын» деген әділ тұжырымын бұрмалап, оған саяси қалпақ кигізіп, «біздің еліміздегі ғылым әлемінде бұрын-соңды қолданылмаған тосын атау, олай болғанда «Таң династиясының Батыс шекарасын қорғау жолындағы күресі аталмыш «зорлық-зомбылық саясаты болып шықпай ма», дей келіп, Батыстағы кейбір қолданыста ол отарлық ірге кеңейту немесе отарлық билікті орнату деген мағынада қолданылады. Сөйтіп профессор Уаң арабтың ірге кеңейту соғысын Таң патшалығының батыс өңірді қорғау саясатымен шатастырып қана қоймай Таң патшалығының «зорлық-зомбылық саясатын» айрықша атап кінәлайды деп ренжиді. Шуе мырза одан әрі тіпті лағып, Қытай шекарасының қалыптасу тарихын «Таң династиясының картасында батыста Памир және Әмудария өңірі қамтылған бұл тарихи өзгерістің табиғи нәтижесі, ол жай ғана бір мәселе емес, бұл тарихи әділеттілікті қалпына келтіру мәселесі. Қайсы бір қытай ғалымы болсын қытайдың Таң династиясының «Батысты ашу», Шынжаң мен Араб орыстың шығыстағы шекарасын анықтап беретін карта. Сондай-ақ ол еліміздің тұтас аумағының қалыптасу тарихының құрамдас бөлігі болып табылады. Бұның бәрі сан жылдар бойы еліміздің ғылым дүниесі ортақ қабылдаған шындық. Сондықтан жоғарыда айтылған сандырақ (профессор Уаң демекші. Ә.Д.) Таң дәуіріндегі батыс өңір тарихын зерттеуді ғана емес, қытайдың шекаралық өңірлерінің қалыптасу тарихын да бұрмалау болып табылады».
Енді не істеуіміз керек? Еліміздің тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығына қатер төндіріп тұрған Қытайдың саясатын әшкерелейтін үгіт-насихатты, әсіресе салиқалы халықаралық ғылыми-теориялық һәм практикалық конференциялар, форумдар өткізу керек. Атлах-Талас шайқасының 1270 жылдық атаулы күнін елдік және халықаралық деңгейде салтанатпен атап өтпеу елдігімізге, тәуелсіздігімізге үлкен сын.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» екенін дәл осы күндері текке айтпаған болар. Демек, сол бәрінен қымбат асылымызға қол сұғып, қатер төндіретін ішкі-сыртқы жауларымыздың сұқтанып тұрғанын жан жүрегімізбен сезініп, нақты іске кірісер сын сағаты соғып тұрғанын тағы бір қайталап айтуға тура келеді.
Әлімғазы ДӘУЛЕТХАН,
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, тарих ғылымдарының кандидаты
