Сонау Ұлбике, Сара, Рысжандарды айтпаған күннің өзінде, Зияш Қалауова, Мәриям Кәкімжанова бастаған қызылды-жасылды жыр көші көз алдымызға келеді. Қасым Аманжоловтың:
Қайдасың, ақын,
Зияш Қалауова,
Кавказдың шығып едің
қай тауына?
Мәриям екеуіңді
сыйлаймыз біз,
Әйтпесе қап жүрерміз
қыз дауына – деген атақты өлеңі бар. Қасым ақын әдемі айтқан. Қолына қалам ұстаған әпкелеріміз бен қарындастарымызды құрметтеп, төбемізге көтермесек несіне ел боламыз? Қазақ өлеңінің көркемдік кестесі ақын қыздарымыздың жырларымен де көрікті. Бұған мыңдап мысал келтіруімізге болады. Фариза, Қанипа, Марфуға, Ақұштап, Күләш бастаған талантты ақындар легін Гүлнар Салықбаева, Жанат Әскербекқызы, Мақпал Мыса қостаған қыздарымыздың жалғастырып келе жатқаны көңілге қуаныш ұялатады. Солардың бірі – сонау Қатонқарағайда жатқан қарындасымыз Бақытжан Раисова. Бақытжанның өлеңдерімен бұрын онша жақын таныса қоймаған екенмін. Өйткені бұл заманда жыр кітаптарының қолға түсе бермейтіні көпке белгілі.
Сәкен Сейфуллин мұражайы көптен бері өткізіп келе жатқан дәстүрлі мүшәйраның өткен жылғы жүлдегерлерінің бірі Бақытжан болды. Соған байланысты елордаға келген сапарында Бақытжанды алғаш көрдім. Еліне қайтар сапарында «Жердің күн беті» атты жыр жинағын беріп кеткен еді. Ақын қарындасымыздың жырларын оқи келе, оның өзгеге ұқсамайтын ерекше талант екеніне көзім жете түсті. Бақытжанның тілі шұрайлы, ойы орамды. Не айтса да өзінше айтқысы келеді. Әсіресе, алтын бесігі – Алтайды жырлағанда еркін көсіледі. Оқырманын ойға батырады.
Сен құзар шыңды тау едің,
Мен бармақтай бала едім.
Сен ақ жарма бұлттарға
тақ едің,
Мен ата мен анамның
бағы едім...
деп жырлайды Бақытжан. Көзін ашып көрген Алтай аспаны мен атамекен топырағы ақын қызды үнемі толғанысқа түсіреді. «Сен ақ жарма бұлттарға тақ едің» дегені қандай әдемі. Көз алдыңа бүкіл әлемдегі бұлт бүркенген алып та асқар тауларды елестетеді. Бақытжан ақынға ғана тән мұндай әдеби олжалар кітаптың өн бойында молдап кездеседі. Сезім шынайылығы, сөз саптау шеберлігі – Бақытжан жырларының негізгі өзегі.
Айдан жалықпаймын,
Күннен жалықпаймын.
Қыран қанатында үнсіз
қалықтаймын,
– дейді тағы да. Сезімді селт еткізеді. Уақыт кеңістігінде мәңгілік аңсарға үмітін жалғап, қыран қанатында үнсіз қалықтап бара жатқан ақын қыздың нәзік жанының, жүрек қылының дірілін сезінгендей әсерге бөленесің. Шын ақындықтың қуаты да осындай болса керек. Оның «Естідім аспан астынан шындықтың құлын дауысын» дегеніне еріксіз иланасың. Ақынның шындықтың құлдыраған құлын дауысын аспан астынан іздеуі заңдылық. Мына қым-қуыт заманда адалдық пен шындық іздеген ақын жүрегі тынымсыз аласұрады. Сондықтан да ұшқыр қиялы шартарапқа шарқ ұрады. «Ақиқат деген тереңім, түбіңе сенің кім жеткен?» дейді тағы да үстемелеп. Шынында да ақиқат деген тұңғиықтың түбіне кім жеткен? Жету де мүмкін емес шығар. Жалғанның жұмбақ екені де содан болар.
Бақытжан жырлары үнемі тазалықты пір тұтып, ақиқатты аңсайды. Ол тазалық пен ақиқатты өзінің туған табиғатынан Алтайынан іздейді. Алтайынан сұрайды, Алтайына жүгінеді.
Адамнан аспан ақылды,
Жемейді онда хақыңды.
Ой бөледі жарығы,
Жарылқап алыс-жақынды.
Аспаннан жеткен өмір бұл,
Төгеді көктен Тәңір нұр.
Тазалық төрі болған соң,
Аспанның түсі көгілдір,
– дейді. Тереңдік деп осыны айтады. Аспанның тазалық төрі екендігі рас. Аспанның адамнан ақылды екені де анық. Түсінген адамға ақын бұл жерде мөлдіреген аспан әлемін ғана айтып отырған жоқ, Көк Тәңірінің құдіретін меңзеп отыр. Әділдік те, ақиқат та, мейірім де, қайырым да Құдайдың ғана қолында екендігіне көзің жетеді. Пенделіктен бойыңды аулақ салғың келеді. Бұл – жырдың қасиеті. Өйткені өлең – Тәңірдің тартуы. Халықтың «Шын ақындардың құлағына Құдай сыбырлайды» деп жататыны да осыдан болса керек.
Біздің Бақытжан ақынның да құлағына құдай сыбырлайтын сияқты. Өйткені өлеңдерінен жасандылық байқалмайды. Төгіліп түскен шумақтар, өріліп түскен мөлдір сезімдер ақындықтың қуат-күшінің куәсіндей ыстық әсерге бөлейді. «Бабалардан қалған қара қосымын» дейді бір өлеңінде. Сөзіне сендіреді. Бабалардан бүгінге жеткен рухани сабақтастықтың жалғасындай көрінеді бұл ойы. Шынында да Алтай тауының қойнауына тіккен Бақытжан ақынның кішкентай қара қосы – өлең қосының нұрлы шамы оқырманын алыстан өзіне шақырады. Нұрлы жырлардың сәулесі оқыған сайын жүрекке жылу төгеді. Тағы бір өлеңінде «Жүрегімнің қызғалдағы қол соғар, әділеттің салтанатын көргенде» дейді. Қандай әдемі. Кез келгеннің аузына түсе бермейтін кемел ой, келісті өрнек, тың тіркес. Жүректің қызғалдағының қол соғуы – ақындық олжа. Осындай тебіреністен туған Бақытжан жырларының өзегіне ризашылықпен үңілесің. Ақын қарындасымыз басымыздан өтіп жатқан мынау қат-қабат қоғамның көлеңкелі тұстарын да терең толғайды. «Тектілік пен тексіздіктің арасын, көміп кетті ақша деген борасын...» дегені кез келгенімізді ойға қалдырады. Оқыған адамды ойландырмайтын өлең өміршең болмақ емес. Бақытжанды оқып отырып ойланасың, толғанасың, күрсінесің. Шын ақын өзі өмір сүріп отырған ортасынан тыс болмайды. Халқының мұң-қайғысы, қуаныш-реніші, шаттығы мен шадыман күлкісі өлеңнің өн бойында өріліп жатуға тиіс. Бақытжан жырларынан мен осыны көрдім. Оның ақындық талантына тәнті болғанымды жасыра алмаймын.
Жинаққа Бақытжанның А.Пушкиннен, С.Есениннен, А.Ахматовадан, т.б. шетел ақындарынан жасаған тәржімалары да көңіл аударарлық. Аударылған әр өлеңде шеберліктің ізі бар. Классик ақындардың деңгейін төмендетпей, олардың ой өресінің биігінен көріне білуі көңіл қуантады.
Алтайдың заңғар шыңдарына жанарын суарып өскен дарынды қызымыз Бақытжан Раисованың жаңа кітабын оқып шығып, жан сусынын қандырғандай күй кештім. Риза болдым. Себебі Бақытжанның өлеңдерін бей-жай оқуға болмайды. Махамбет атасы «Қарағайға қарсы біткен бұтақпын» десе, Бақытжан қарындасымыз «Қиялы жерге қайысып біткен құрақпын» дейді. Тауып айтқан. Қысқасы, алыста жатып ойлы өлеңдердің моншағын тізген Бақытжанға ағалық көңілден ақ жол тілеймін!
Несіпбек АЙТҰЛЫ,
ақын, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты
