Ұлттық тарихтың кейбір толық қамтылмаған немесе мүлдем қозғалмаған тұстары ескерілуі қажет. Яғни мемлекеттілік дәстүрінің практикалық үздіксіз тізбегі, қазақ халқының ежелгі заманнан бері автохтондылығы, Ұлық ұлыс пен Қазақ хандығының сабақтастығы, Қазақ мемлекеттілігінің патша өкіметінің кезең-кезеңімен жою үрдісі және тағы да басқа өзекті мәселелер басты назарда болуы тиіс. Осы орайда археологиялық қазбаларды ұйымдастырып, ғылыми-зерттеулер жүргізетін жоғары оқу орындарының алар орны ерекше.
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеттің археология отряды жарты ғасырдан астам уақыт бойы өңір ескерткіштерін зерттеу жұмыстарын жүзеге асырып келе жатқан еліміздегі бірегей ұжымдардың бірі. Осы уақыт аралығында мыңдаған студент археологиялық өндірістік тәжірибе кезінде ата-бабаларымыздың мәдениеті, салт-дәстүрін, ел тарихын терең тануға мүмкіндік алды. «Ел тарихын терең білуге және жас ұрпаққа танытуда еңбегі елеулі тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Гүлжан Сүгірбаева басқарып отырған ОҚМПУ биылғы оқу жылында НААР рейтингісінде 9-орынды, ал педагогикалық жоғары оқу орындары арасында 3-орынды иеленді. Сонымен қатар былтыр 23 білім беру бағдарламасы бойынша Білім сапасын қамтамасыздандыру тәуелсіз агенттігінен (IQAA) институционалды және мамандандырылған аккредиттеуден 5 жыл мерзімге сәтті өтті. Жоғары оқу орындары үшін «білім-ғылым-инновация» үштігі үлкен мүмкіндіктерге жол ашады. Қазіргі таңда оқу орнында гранттық қаржыландыру негізінде 5 жоба бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіледі», дейді археолог-ғалым А.Подушкин. Ал университет ректоры Гүлжан Сүгірбаева жуырда брифинг өткізіп, оқу орнының жетістіктеріне кеңінен тоқталған болатын. Көпбалалы отбасыларға қолайлы жағдай жасалып отырған ОҚМПУ-да соңғы 3 жыл мерзімде оқу ақысы өзгермеген. Оқу ақысы да қалтаға аса ауыр салмақ салмайды, бір жылға шамамен 350 мың теңгенің айналасында. Университет қабырғасында студенттер өздерін үйдегідей сезініп, ыңғайлы ортада сапалы білім алады. Мұнда студенттер тек білім алып қоймай, көптеген іс-шараға белсенді түрде қатысып, өзін дамыта отырып қоғамды оң жағынан өзгертуге өз үлестерін қосып келеді. Тізбектей түссек, жетістіктері жетерлік университеттің өңір тарихын терең тану, археологиялық зерттеулер бағытындағы жұмыстары бір төбе.
Еліміз Тәуелсіздігінің отыз жылдығы қарсаңында тұр. Бұл фактіні 2 мың жылдан астам уақыт бұрын біздің мемлекетіміздің тарихи дамуының тәжі деп санауға болады, оның бастауында көшпенділер мен ежелгі өркениеттердің тайпалық одақтары тұр. Университет оқытушысы, тарих ғылымдарының докторы, профессор А.Подушкин жетекшілік жасаған археологиялық қазба жұмыстары барысында көптеген құнды жәдігер табылды. Мысалы, өткен жылы Орталық мемлекеттік музейінің археологиялық экспедициясы «Бәйтерек-Келдібек» қоғамдық қорының қолдауымен, Орталық Еуразия мен ТМД елдерінің кеңістігінде баламасы жоқ қыш кірпіш-кестелерде жазылған бірегей көне соғды (Көлтөбе, Қаңлы) хатының толық мәтінін табуға байланысты тың жаңалық ашты. Қаңлы мемлекеті туралы жалпы түсінік алу және Қаңлы жазуы пайда болған тарихи-мәдени жағдаймен таныс болу үшін ғалыммен әңгімелесіп, бірқатар мағлұмат алған едік. Профессор А.Подушкиннің дерегінше, Қаңлы аумағы жағынан б.з.д. ІІ ғасырдан б.з. IV ғ. Түркістан өңірінде, Сырдария өзенінің орта ағысы аймағында, Арыс өзені бассейнінде, Қаратау, Қаржантау тауларында және Талас өзенінің төменгі ағысында орналасқан. Егемен еліміздің тарихында ерте темір дәуірінің соңы мыңжылдықтың жартысынан астамына (б.з.д. III ғ. – б.з. IV ғ.) орта және
Орталық Азия өңірінің ежелгі кезеңдегі этносаяси дамуының жалпы көрінісін айқындаған бірнеше жаңа мемлекеттік бірлестіктер мен тайпалар одақтарының тарихи аренада пайда болуымен танымал болды. Саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени аспектілерде олар біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырға дейін өзінің тіршілігін тоқтатқан сақ тайпаларының одағын алмастырды және Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның қазіргі аумағындағы Азия және қазақстандық сақтардың көптеген дәстүрінің құқықтық мұрагерлеріне айналды. Хан кезеңіндегі Қытай әулеттік шежірелерінен олардың аттары танымал: бұлар-сюнну (хунну), ю-сун (үйсін) және Канцзюй (Қаңлы) тайпалық одақтары. «Сонымен бірге Қаңлы мемлекеті бірнеше тарихи-мәдени, әлеуметтік-экономикалық параметрлер бойынша: бекіністің қуатты жүйесі, дамыған қалалық мәдениет, шаруашылықтың кешенді ауылшаруашылық және мал шаруашылығы түрі, таптық полиэтностық қоғам, синкретикалық материалдық және рухани мәдениет, автохтонды Иран-пұтқа табынушы халықтың және көптеген бөтен көшпелілер топтарының дәстүрлерін бойына сіңірген, сайып келгенде, жазудың болуымен, үйсін мен сюнну танылғандай, көшпенділер тайпалары мен империяларының одақтары аясында айқын көрінеді. «Канцзюй-го» – Ежелгі Қытай иероглифтерінің түпнұсқалық оқылуы, бұл «Канцзюй мемлекеті» (Қаңлы) дегенді білдіреді.
Ол туралы жазбаша дереккөздерде алғашқы ескерту б.з.д. II ғасырға жатады, олар Хан дипломаты мен әскери шенеунік Чжан Цянның миссиясымен байланысты, оны Аспанасты императоры У-ди (б.з.д. 140 – 87 ж.ж.) батысқа қарай да-юечжи тайпаларына, б.з.д. 138 жылы сюннуға қарсы күресте одақтастар іздеу мақсатында жіберді. Саяхатын б.з.д. 125 жылы аяқтаған Чжан Цян өзінің есептерінде Батыс өлкесінің мемлекеттері туралы ең құнды ақпаратты жеткізді, содан кейін ол Қытай тарихнамасының бастауы саналатын Сым Цяннің Қытай әулеттік шежірелерінде және «Тарихи жазбаларында» пайда бола бастады», дейді А.Подушкин.
Қаңлы туралы ақпарат өте қысқа болғанмен, маңызды. Онда Қаңлының орналасқан жері мен оның бес иелігі, халқының, әскерлерінің саны, көршілермен және Аспанасты империясымен (Қазіргі Қытай) қарым-қатынасы және байланысы айтылған. Қаңлы туралы мұндай қысқаша ақпарат зерттеушілерге тарихи-мәдени тұжырымдар туралы негіз болмайды, керісінше, олар осы мемлекет туралы тарихи шындықты іздеуді қиындататын көптеген еркін түсіндірудің пайда болуына ықпал етеді. Сол сияқты жазбаша дереккөздерде Қаңлы тарихы туралы мәлімет аз, бірақ бұл жолдағы кейбір кезеңдерден әлі де біраз нәрсені бағамдауға болатын сияқты. Ғалым мәлім еткендей, алғаш рет Қаңлы (Кангюй) жылнама беттерінде көршілерімен (Үйсін, Давань, Сюнну), сондай-ақ б.з. д. II ғасырда Аспанасты империясымен (князь Чжан Цянның миссиясы, б.з.д. 138-125) байланысқан күшті мемлекет ретінде пайда болды. Содан кейін ол б.з.д. 104-102 жылдардағы хан-давань соғысына байланысты айтылады. Қытай императоры иелік еткен әйгілі Давань «желден жүйрік жылқылары» салдарынан пайда болған ол ауыр әскери жорықтан кейін және Давань астанасының қоршауынан кейін Эрши қаласы хандықтардың пайдасына шешілді. Қытайлықтар Ферғана арғымақтарының алынуына және қала билеушісінің жазасына қанағаттанды, оның бастамасы бойынша б.з.д. 104 жылы Қытай елшілігі жойылды, бұл іс жүзінде соғысқа себеп болды. Бұл эпизодта Қаңлы әскерлері тежеуші фактор ретінде әрекет етті және олар шайқастарға тікелей қатыспады.
«Қаңлы тәкаппар, адуын...». Дәл осы тіркес Қаңлы мемлекетін сипаттайды және оның Ұлы Жібек жолындағы басқа тайпалық одақтар мен ежелгі мемлекеттік бірлестіктер арасындағы қуатты держава ретіндегі мәртебесін көрсетеді. Шамасы, бұған қытайлық жазбаша дереккөздердің де жанама түрде растайтын маңызды белгілері негіз болған. «Қысқаша тұжырымдасақ, Қаңлының мемлекеттік бірлестік ретінде (Канцзюй-го) өз аумағы (Лоюень елі), негізгі әкімшілік орталығы (Битянь қаласы) және қалаларда резиденциялары бар нақты князьдар басқаратын бес жергілікті иелік бар деп айтуға болады. Қаңлының сол кезде айтарлықтай халқы, күшті армиясы болды. Аспанасты елі мен оның көршілерімен белсенді байланыс жасады. Иеліктер Қаңлының құрамына әкімшілік-аумақтық құрылымдар негізінде кірді, олар Қаңлының өзегін (байырғы жерлерін) құрады, оны иесінің саяси билігі үнемі қадағаланып отырды. Шамасы, бұл ядро әртүрлі тарихи кезеңдерде Қаңлы билігі таралған басқа аймақтармен салыстырғанда өз шекараларында тұрақты және салыстырмалы түрде ықшам болды.
Егер иеленушінің орталық билігіне тәуелді шағын иеліктердің жағдайын және олардың билеушілерінің орналасқан жерін ескеретін болсақ, ауылшаруашылық аудандарының өкілдері нақты князьдар бола алады деп болжауға негіз бар. Басқа деректерге сүйенсек, Қаңлы (Канцзюй) көшпелі және отырықшы-егіншілік тайпаларының конфедерациясы болған, бұл ретте көшпенділер саяси билікті, ал егіншілік орталықтары мемлекеттің экономикалық салмағын айқындаған. Этностық тұрғыдан алғанда, Қаңлы туралы аз мәлімет бар, бірақ оны сақтар, азиялық сарматтар, сюнна және мүмкін да-юечжи мен аландар қатысқан полиэтностық бірлестік деп айтуға болады. Қаңлының әлеуметтік жүйесі патриархалдық дәстүрлер күшті болған рулық тайпа деп түсіндіріледі, Қаңлылардың антропологиялық келбеті негізінен еуропалық (үлкен еуропалық нәсіл, дала нұсқасы) болды», дейді А.Подушкин.
Орта Сырдария – Қаратау және Қаржантау тауларының аймағы өңіріндегі соңғы қырық жыл ішіндегі археологиялық зерттеулер Арыс археологиялық мәдениетін б.з.д. IV ғ. – б.з. VI ғ. кезеңі үшін Оңтүстік Қазақстан аумағындағы Қаңлы мемлекетінің ертедегі жүздеген ескерткіштерінде материалдық саладағы дәстүрлердің орнықты жүйелерін бекітетін санат ретінде бөліп көрсетуге мүмкіндік берген. Алайда ғалым Арыс Күлтөбе қалашығында керамикалық кірпіш-кестелердегі фрагменттер мен бірегей жазу мәтіндері түріндегі бірнеше эпиграфиялық артефактілердің табылуын қаңлы қаласының материалдық және рухани мәдениетін зерттеудегі серпінді сәтке балайды. Қазір ғалымдардың иелігінде 19 фрагмент, екі толық мәтін және 71 жолда ресімделген 629 толық және ішінара сызылған керамикалық кірпіш кестелердегі Күлтөбе хатының толық мәтіні бар. Жазу техникасы мен палеография бойынша Күлтөбе қалашығының барлық эпиграфиялық артефактілері бір-біріне ұқсас. Яғни бұл – керамикалық кірпіштердің әртүрлі параметрлеріне-кестелерге, белгілерге және жеке «қолжазбаларға» қарамастан, ежелгі хаттың бір түрі. Ғалымдар Күлтөбе жазуын Канцзюй (Қаңлы) тайпалық бірлестігімен байланыстыруға толық негіз бар екенін айтуда. Мүмкін табылған мәтіндер аймақтық жазудың жаңа түрі болып табылар, ол шартты түрде Қаңлы деп аталатын және ежелгі Кангха-Канцзюй-Қаңлы мемлекетімен тікелей байланысты тілге бейімделген. Күлтөбе мәтіндерінің ақпараты біздің дәуіріміздің бірінші ғасырларына дейінгі және бірінші ғасырлардағы осы өңірлер тарихын зерттеумен айналысатын тарихшылар, этнологтер, лингвистер, археологтер, Орта (Орталық) Азия мен Қазақстан мәдениеттанушылары үшін маңызды және құнды болып табылады.
Хронологиялық жоспарда Күлтөбе жазуы – Орта Азия аймағындағы көне соғды (немесе архаикалық соғды) тілінде арамей эпиграфиясы жазған ғылымға белгілі мәтіндердің ең алғашқысы екендігі анықталды. Зерттеушілердің пікірінше, Күлтөбе хаты б.з. III ғасырдың алғашқы онжылдықтарына жатады. Алайда Күлтөбе қалашығында хаттың 16-фрагментінің бір мәдени қабатында, тамга сармат белгісімен хума және Такто билеушісі І Вимнің Кушан мыс монетасында табылуы б.з. І ғасырдың ортасы мен екінші жартысында Күлтөбе (көне соғды, қаңлы) хатының пайда болуы мен таралуының хронологиясын өзара байланыстыруға мүмкіндік береді.
«Еліміздің Күлтөбе қалашығында Арыс қаласында Қаңлы мемлекеті (б.з.д. IV ғ. дейінгі II ғ.) кезеңінің керамикалық кірпіш-кестелерінде бірегей ежелгі жазудың табылғандығы маңызды, оның Еуразия ортасы мен ТМД кеңістігінде баламасы жоқ, бұл біздің мемлекетімізді ежелгі ұлы өркениеттер қатарына қояды. Ұлыбритания, Франция және Ресейдің ірі ғылыми орталықтарындағы Күлтөбе хаттарын табу және бастапқы зерттеу жөніндегі күш-жігер өзінің тарихи-мәдени және әлеуметтік маңызы жағынан Қазақстан мен Орта Азия шеңберінен әлдеқайда асып түсетін әлемдік деңгейдегі аса маңызды жаңалық ретінде қабылданады», дейді профессор А.Подушкин.
Ғалымдар Қаңлы мемлекетінің өркениеттік жетістіктерінің қазақстандық жас ұрпақ үшін әлеуметтік мәні анағұрлым маңызды екенін айтуда. Ата-бабаларымыздың дәстүрлерімен тікелей байланысты өткеннің осындай жарқын мысалдары жас ұрпақты елдің көрнекті тарихи-мәдени жетістіктерін білуге, құрметтеуге, бағалауға, танымал етуге талпындырады және олардың негізінде этностық, азаматтық өзіндік сана мен патриотизм сияқты маңызды әлеуметтік қасиеттер қалыптасады.
Түркістан облысы
