Біздің Гүлсара Әжібекқызымен әңгімеміз 1960-2000 жылдардағы қырғыз-қазақ киносы, қырғыз кереметі дәуіріне Айтматов, Әуезов, қазақ актерлерінің ықпалы бағытында жалғасты.
– Гүлсара Әжібекқызы, сіз бізге Шыңғыс Айтматов пен Төлөмүш Өкеевтің «Қызыл алмасындағы» Сәбира арқылы таныссыз. Кино сарапшылар «Шыңғыс Айтматовтың осы аттас шығармасының идеясын дұрыстап жеткізе алмады, бір қайнауы ішінде қалып қойды» деп сынаса да Одақ көлемінде де, халықаралық прокатта да табысты кинолардың бірі болыпты. Локарно кино фестивалінде көрермендердің көзайымына айналған туынды ретінде арнайы жүлдеге ие болды.
– Иә, мұндай кинолар ұмытылмайды, ондай тақырыптарды қоғамның өзі ұмыттырмайды. Басында киножелідегі күнделікті қарапайым тұрмыстық проблема мен отбасылық драманы кеңестік психология қабылдамайтындай көрінген. Бірақ керісінше болып шықты. Кейін кездесулерде байқағанымдай, фильмнің сюжеті КСРО-дағы барлық отбасыға жақын болды. Бір-бірін тауып үйленген бақытты отбасылар да, басқалары да осы киноны көрген сайын ұмыта алмай жүрген махаббаттарын еске түсіріп, отбасының тыныштығы мен баяндылығы үшін жүрегінің бір қалтарысына жасырып қойған сезім деген ауылға бір ат шалдырып қайтатыны анық.
Бұл картина ең алдымен коммунистік қоғамның жалпы мәселелерін емес, жеке адамның ішкі әлемін бейнелеуге талпынған ең алғашқы қырғыз киносы болғанын атап өткен жөн. Ерлі-зайыптылар бір-бірін түсінбей екі жаққа айырылып кеткен отбасылар хикаясы туралы кино көп. Сол отбасылық трагедия баланың әлеміне қалай соққы жасайтынын соншалықты бәрімізге түсінікті тілмен және түсінікті көріністермен жеткізе алған жазушы да, режиссер де сирек. Фильмнің түсірілімі кезінде оның нүктесін қандай жағдаймен түйіндейміз деген мәселеде пікір көп айтылды. Ең соңғы сәтте «Сәбираның қызғанышына түсіністікпен қарайтын, Темірдің жастық шағындағы махаббатына адалдығын жоғары бағалайтын көрермендер бар. Екеуін бір-біріне жығып бермейік те, ақтамайық та. Бұл – тағдыр» деген пайымға басымдық берілді. Киноның сәттілігі адамға емес, тағдырға басымдық бергенімен өлшенеді ғой. «Қызыл алма» да сондай фильмдердің қатарында болды...
– Сол «Қызыл алмада» басты рөлді ойнаған сізді, Темірдің рөлін сомдаған Сүйменқұл Чоқморов жастардың қатты жақсы көргенін, бірақ ресми билік сіздермен кездесу өткізуге аса ықыласты болмапты деген сөз бар.
– Адамдардың тарихтан тірек іздейтіні сияқты, тазалық пен адалдықты кинодан, кейіпкерінен іздейтіні ақиқат. «Қызыл алмадағы» Сәбира жолдасының өзіне деген сезімінің таза болуын қалады, әрбір қызғанышы арқылы жолдасына қиялын арбап алған аруды мүлдем ұмытып кетуге жол бермеді. Ал Темірдің жүрегін жаулап, сағымға айналып кеткен аруды қиялынан қуып шығаруға ерік-жігері жетпеді. Бірақ «ресми билік олармен кездесу өткізуге аса ықыласты болмапты» дегенді де, көрерменмен кездесуге кедергі дегенді де естіген, сезген жоқпыз. Көрермендердің сүйікті актеріне деген ықыласының кемерінен асып-төгіліп жататынын әрбір кездесу сайын сезуге болады. Тіпті сол жылдары біздің елде жаңа туған балаларға Сәбира, Темір деген есімдер көп қойылған.
– Сүйменқұл Чоқморов туралы естеліктер күні бүгінге дейін қырғыздың ұлттық мақтаныш объектісі ретінде айтылатыны соншалықты, халықтың сағынышы, ықыласы жүрекке сыймай, аспанға жұлдыз болып шашылып кететіндей әсер қалдырады. Қазақ көрермендері сіздің С.Чоқморовпен бірге түскен «Толқын жағада өледі» фильміне де бейжай қарамайды. Жалпы, Чоқморов қандай адам болған?
– Чоқморовты жақын білмейтіндер тұйық, романтик, сезіміне адал, сондай-ақ сүйгені үшін қылыштың жүзімен жүріп өтуге дайын тұрған жан деп қабылдайды. Экрандағы Чоқморов өзін өзі ойнайтындай көрінетіні сөзсіз. Ол бір ғана «Жәмиладағы» Данияр арқылы пенделікке тереңдік, махаббат, адалдықтың алдында тізе бүктірткен талант. Ол кинода «Гамлет» деңгейінде жаңа образды қалыптастырды.
– Гүлсара Әжібекқызы, 1960 жылдардың екінші жартысы мен 1970 жылдардан бері қарай қазақ-қырғыз киносы бір-бірімен тонның ішкі бауындай араласып кетті. Қырғыз-қазақ актерлерінің қатысумен түсірілген «Қасқырдың апаны», «Қараш-Қараш оқиғасы», «Толқын жағада өледі» тәрізді екі елдің де алтын қорына енген кинотуындылар дүниеге келді.
– Меніңше, екі елдің режиссерлерінің бірігіп кино түсіруіне жазушылары да, тарихшылары да мүдделі болуы керек. 1960-1990 жылдар арасында таспаға тартылған қырғыз-қазақ киносының шоқтығын асқақтатып тұрған фактор – кешегі Әуезов, Айтматов, Қабдолов, Шерхан Мұртазалар арасындағы ұлы достық болатын. Кезінде Шоқан Уәлиханов қырғыз манасшыларының аузынан «Манастың» ең алғашқы үлгілерін қағазға жазып алып, жарыққа шығарып, ұлы эпостың жазбаша сақталуына себепкер болғанын, «Манастың» тағдырына қара бұлт үйіріліп тұрғанда ұлы Мұхтар Әуезов қорғап, артық ауыз сөздерге араша түсіп, сақтап қалғанын, Айтматовтың «Жәмиласына» жоғары баға беруі арқылы жолын ашқанын қырғыз халқы ұмытпайды. Жекелеген тұлғалар арасындағы достықтың киноға да, әдебиетке де ықпал еткеніне біз куәміз. Қазір сол күндердің бәрі тарих, алыстаған сайын жаныңа жұмсақ нұр себелеп, рухтандырып тұрады.
– Қазір Әуезов пен Айтматов арасындағы достықтың өзі киноға сұранып тұр ғой. Мұны екі елдің режиссерлері бірігіп қолға алса, қос алыптың бізге белгісіз қырлары жарқырап ашылар ма еді?
– Керемет идея. Дерек те, көзкөргендер де жетеді. «Менің шетелге шығарда төлқұжатымдай қастерлеп өзіммен ала кететін екі ұлы есім бар. Бірі – Манас та, екіншісі – Мұхтар Әуезов. Мен әрқашан сол екеуінің аруағына сыйынып жүремін» деген сөз қалдырған Шыңғыс Айтматов Мұхаңның рухы алдындағы адалдығынан көзі жұмылғанша айныған жоқ. Мұхаңның шығармаларының қырғыз киносында экрандалуына Айтматовтың себепкер болғаны түсінікті.
Ал екі алып туралы көркем туынды кезегімен келетін дүние ғой. Басынан бастасақ, қазақтың белгілі ғалымы Бейсембай Кенжебаев пен Шыңғыстың әкесі Төреқұл Мәскеуде И.В.Сталин атындағы Күншығыс еңбекшілері коммунистік университетінде бірге оқығанын, айнымас дос болғанын, Төреқұлдың шаңырағында дүниеге келген сәбиге Шыңғыс деп ат қойған Бейсембай Кенжебаев екенін Айтматовтың өзі жүрген жерінде айтып жүретін. Жалпы Айтматовты Қазақстанмен байланыстыратын фактор көп.
– Қырғыз әдебиеті мен киносын Айтматов кейіпкерлерінің өлшемінсіз елестету мүмкін емес. Бірақ жаңа идеямен алға жылжу керек. Қырғыздың жас режиссерлері Айтматовтың шығармашылығына қалай қарайды?
– Дүние жаралғалы бері жер бетінде қанша ән, қанша күй жазылғанын ешкім білмейді. Бірақ әлемдегі ән құдірет – жеті нотаның төңірегінде тарайды. Сол жеті нотаның бір-бірінен айырмашылығын ғалымдар қанша зерттесе де, түпкілікті шешімге әркім әртүрлі қырынан келіпті. Мен кино зерттеушісі емеспін. Бірақ кино мен әдебиеттің мүмкіндігін сол жеті нотаға ұқсатамын. Осы салаға ден қойып жүрген мамандар әдебиет пен кино тек жүз шақты тақырыптың төңірегінде ғана дамитынын анықтаған. Әдеби туындылардың біразы әлемнің бірнеше елінде киноға таспаланған Айтматов шығармалары жайлы да осыны айтуға болады. Мысалы, 1990 жылы Кеңес Одағы «Мәңгүрт» атты фильм шығарды. Фильм оқиғасын «Ғасырдан да ұзақ күн» романының ішіндегі бір баяндаушы оқиға бойынша Мария Юрматова жазған болатын. Бұл кино Қожа Нарлиевтің режиссер ретінде ұсынған ең соңғы фильмі. Арада 14 жыл өткенде қырғыз режиссері Бақыт Қарағұлов осы тақырыпқа қайта оралды. Әрине екі киноның бюджетін бір-бірімен салыстыруға болмас. Алғашқысы Кеңес Одағы кезінде Түркия, Ливия режиссерінің қатысуымен түсірілсе, соңғысын қырғыз режиссерлері түсірді. Мен кино сыншысы болмасам да киноның қай бағытта кетіп бара жатқанынан хабарым бар. Айтматов шығармаларының біз зерделей алмаған қырларына кейінгі толқын назар аударады деп үміттенемін.
Әлемдік әдебиетке мәңгүрт идеясы Шыңғыс Айтматов шығармалары арқылы енгені белгілі. Айтматов шығармасының желісі бойынша Мәңгүрт образы экрандалды. Осы фильмнен кейін адамзат баласы аталған факторға қоғамдық құбылыс ретінде ерекше мән беріп қарады. Содан бергі әлемдік киноиндустрияда «адамның мүмкіндігі жетілген сайын оның санасы оңай басқарылады» деген ұғым айналысқа енді. Қазіргі миға бағдарлама қондыру арқылы басқарылатын робот-терминатор адамдардың түп негізі – біздің Айтматовтың Мәңгүртінен бастау алып жатыр. Бұл ұғымның аясы уақыт өткен сайын әртараптандырылып келе жатқанын көріп жүрміз. Бұл мәселе – бізден кейінгі толқынның бірінші кезекте назар аударатын бағыты.
– 1960-1990 жылдардағы қазақ-қырғыз киноларында ұлттық құндылықтар басым болды, ал қазіргі үрдіс коммерцияға басымдық беретін секілді.
– Меніңше, коммерциялық бағыт пен ұлттық құндылықтарды бір-біріне қарсы қоюға болмайды. Кино бизнеске айналды. Мүмкіндік болса, екі саланы кино индустрияның қос қанаты ретінде қатар дамытсақ қана коммерциялық бағытта бәсекелестік пайда болады. Біздегі коммерциялық кино – әзірге Голливуд фильмдерінен үйренуге, шаблондар мен штамптарды сіңіруге тырысу процесін бастан кешіп жатқан өзінше бір әлем. Қанша еліктесек те тақырып жағынан да, техникалық жарақтану жағынан да олармен теңескен жоқпыз. Тақырып жағынан өзекті болса да кейіпкердің жанын зерттеу, мүмкіндік болса драмалық жағына көңіл бөлу кемшіл түсіп жатыр. Пікір тудырмайтын, жақсы да емес, жаман да емес, мақтау да, даттау да қиын кинолар көбейіп, көңіл пәс тартып қалған еді.
Қазіргі кинода өзгеріс те бар, алға жылжушылық та бар. Киноиндустрияның басында жүрген жас толқын есін тез жиды, көрерменнің талғамын зерттеп жатыр. Ең бастысы, кино индустриясы ебін тапқан адамға ең табысты саланың бірі боларына көзін жеткізді. Әрбір шығармашылық өкілі алдындағы тақырыпқа өз микро космосымен қарап, көкірек көзі қабылдаған дүниені экрандауға тырысады. Соңғы жылдары жарыққа шыққан дүниелерден философиялық ой ағысы, елдік көркем мұраттардың элементтері байқалады, тың идея, жаңа кейіпкерлер іздеуге талпыныс бар. Идеологиялық киноның қажеттігі туралы бір тоқтамды пікір жоқтығы әр жерде байқалып жүр. Мемлекет болған жерде идеологияның қоса жүретіні, одан ешқайда қашып құтыла алмайтынымыз ақиқат. Кино – идеологиялық құрал болғандықтан, мемлекет өзінің миссиясына қаттырақ көңіл бөлсе, қазақ-қырғыз киноларының алтын дәуірін көзбен көретін боламыз.
– Қазіргі қырғыз кинолары үшін «қаны жерге тамбай тұрған тақырыптар» туралы айтыңызшы. Қырғыз қоғамының көңілінен шығатын кейіпкер қандай болуы керек?
– Қазір қаны жерге тамбайтын тақырып іздеу коммерциялық бағыттағы киноның табиғатына жақын. Бірақ бұл ұстаным қазіргі бағыттың өлшемі болуға жарамайды.
Режиссер Садық-Шернияздың «Құрманжан датқасы» кырғыз киносының рухын көтеріп, ұлттық болмысты жетілдіретін туынды деп қабылданып, қандай кино тартымды деген мәселеге нүкте қойғандай болды. Қазіргі киноға тарих өткенімізді ұмыттырмау үшін керек. Ал қазір идеологияның өзі интеграцияланып бара жатқан заманда әлемнің кез келген бұрышында ұлттық болмысыңды ерекшелендіріп, асқақтатып отыратын бағыт жақын. Қазіргі жастардың халықтық кино туралы түсінігі біздің түсініктен мүлдем басқа. Біз ұлттық мүддеге өз өлшемімізбен қарадық. Көшпенділер рухын сақтап қалуға тырысқан жанкештіліктің жаңғырығы біздің кинодан байқалды. Ал жастардың көзқарасы басқа. Жалтыраған немесе сылдыраған пафосқа басымдық беруге уақыты да, ниеті де жоқ. Тек қана ұлт ретінде өзін өзі жоғалтып, тамырынан ажырап қалмауға, алға жылжуға басымдық бергісі келеді. Себебі қазақ та, қырғыз да жоғалтқаны көп ұлт. Сондықтан қазіргі жастардың миссиясы бізден он есе ауыр. Жастар кішкентай ұлтын көші озық халықтардың қасына апарып қондырғысы келеді. Әлемдік интеграцияның көкпарында шаң жұтып қалуын қаламайды. Жол бергісі келмейді. Қазірше беталыс дұрыс. Алдағы өмір, алдағы беталыс – Аллаға аманат.
– Екі елдің мерзімді басылымдарында жарияланып жатқан кино-сынның беталысына қарасақ, өткенді, 1960-1970 жылдардағы қазақ-қырғыз киносы алтын дәуірін аңсау басым. Екі елдің киносының бір-бірінен ажырап қалуынан жоғалтқанмыз көп дейді. Сіз не дейсіз?
– Өткенге көп қарайлау, аңсау бүгіннің беталысын түсінуге мүмкіндік бермейтін сияқты. Қазақ актерлерімен кино алаңдарында бірге киноға түсіп жүрген кездер маған жақын, сағынамын. Жастарға сын айта білген аға буын оларға мүмкіндік беруді де ұмытпауы керек. Жастар біз тәрізді емес, жеті елдің тілін меңгерген және әлемдік әдебиетті, тарихты түпнұсқада оқуға, әлемдік деңгейдегі түпнұсқада көріп, оны ұлтының болмысымен салыстыруға мүмкіндік бар. «Біздің соңымыздан мықты толқын келе жатыр. Біз соған дайын болуымыз керек» дегенді Шыңғыс Айтматов та жиі айтатын. Басқа елдің жастары үшін ештеңе дей алмаймын. Бірақ қырғыз жастары баяғы біз салып кеткен дәстүрді жаңғыртуға, Орталық Азия елдеріне ортақ кино кеңістікті құруға дайын екендерін ішкі түйсікпен сеземін.
– Сіз фильмге бірге түскен қазақ актерлерімен араласып тұрасыз ба?
– Кинодағы «қырғыздың алтын дәуірінің» қалыптасуына Нұрмұхан Жантөрин, Ыдырыс Ноғайбаев, Кененбай Қожабеков, Мұхтар Бақтыгереев сияқты қазақ актерлері көп үлес қосты. Сол сияқты кинодағы қазақ киносының дәуірлеген кезеңінде қырғыз актерлерінің де қолтаңбасы бар.
Бұл тағы да Орталық Азиядағы бес ел барлық салада күш жұмылдырса, алынбайтын қамалдың жоқ екенін алдымызға тосып тұр. Қырғыз-қазақ киносында екі елдің актерлерінің бір-бірінен іргесі алыстаған кезін есіме түсіре алмай тұрмын. Сонау 1968 жылы «Жәмиладан» бастап 2004 жылы «Найман анаға» дейін бірге келе жатырмыз. Араға жылдар салып кездесе қалсақ, кеше ғана қоштасқандай, қайта табысамыз. Уақыт, тіпті мемлекеттік шекара, саясат біздердің сыйластығымызға әмірін жүргізе алмайды. Қазір де осы бағыт қайта жанданып келе жатыр. Қырғыз-қазақтың жас продюсерлерінің бір-бірімен жиі кездесіп тұратынын көріп жүрміз.
– Сіздің сұлулығыңыз да, мінезіңіз де драмаға жақын. Бірақ әр адамның ішінде оның өмірдегі мінезіне мүлдем ұқсамайтын «асау, басқаша айтқанда, қалыпқа сыймайтын тентектеу сыңары» жасырынып жатады дейді. «Қызыл алмадағы» сұлу, нәзік, тіпті аспандағы құстың көлеңкесінен жаны жаурап қалатын Сәбира сұлу сізді шекпенінен шығармай, шығармашылығыңызға обал жасаған жоқ па?
– Иә, халықтың ықыласының кейде біржақты кетіп, өздері қалаған шекпенінен шығармай қоятыны рас. «Көрермені әріптесіміз Асекең, аса қымбатты Асанәліні «Қыз-Жібектегі» Бекежаннан кейін біраз уақытқа дейін басқа рөлге қабылдамауға тырысты» дегенді біз де естігенбіз. Бірақ Асекең сан қырлылығымен Бекежанның шекпенінен шықты. Мойындатты. Кинода екінің біріне Асекең болып қалыптасуды жазбаған.
Менің кинодағы жанрым – драма. Жаралы жүрек, жауапсыз махаббат, тіпті сезімнің адасып кеткен сәттерін сомдау маған жеңіл беріледі. Жан-жағым мені жағымсыз кейіпкер ретінде қабылдай алмайтындай түсініктің қалыптасып қалғанын мен де сеземін. Бірақ мен үшін жағымды немесе жағымсыз кейіпкердің айырмашылығы жоқ. Актер өзі ойнаған персонаждың логикасын, табиғатын түсінбесе, ол актерге де, көрерменге де тартымсыз болады. Кешегі өткен Болот Шәмшиев актер өз рөлінің астарында тығылып жатқан өзекті іздеген сайын рөл де қызық болатынын, рөліңнің өзегі табылған күні кейіпкеріңнің сыры ашылып, біртұтас адамға айналатынын жиі айтатын. Қырғыз киносында Сүйменқұл жағымды және жағымсыз рөл туралы түсінікті кейіпкер мен көрермен арасындағы гармония қалыптастыратынын дәлелдеп кеткен актер еді.
Жастау күнімде көзім жәудіреп, үлбіреп тұрған соң режиссерлер жағымсыз рөлді қимаған шығар, экрандағы сұлу қыздарды сомдауды меншіктеп алғым келген еркелік те болған шығар. Бірақ сіз айтпақшы «жастау күнімде іште тығылып жатқан асау, тентектеу сыңарымды» кейінірек театрда босаттым. Неміс драматургы Бертольт Брехтің «Жанкешті анасында» Катеринаны алып шықтым. Кейде осылай іште тығылып жатқан сенен тентектеу сыңарыңа ерік беру адамға психологиялық тұрғыда жайлылық, жеңілдік әкеледі екен.
– Қазіргі өміріңізде киноға орын бар ма?
– Киноның табиғаты адам сияқты. Қабылдайды немесе қабылдай алмайды. Бұл табиғатым кинодан алыстап кетті дегенді білдірмейді. Тәуелсіздік алып, қоғамдық формациялардың бірінен соң бірі алмасып жатқан кезеңде кинодағы жас сұлуларды, ерке келіншектерді ойнауға жасымыз асып кетті, ақ шашты әжелерді ойнауға да ертелеу болды. Кейін саясатқа араласып, бойдағы қанды суытып алдық. Дәл қазіргі өмірімді киномен байланыстыратындай себеп көріп тұрған жоқпын. Біраз киноға түстім, қазір де ұсыныс бар. Өзімнің мүмкіндігімнің неге жететінін сынап көруге уақыт бергені үшін, «қырғыз киносының кереметі» атанған кезеңді қалыптастыруға мүмкіндік бергені үшін Аллаға ризамын.
– Кино үшін тіпті алаңдамайсыз ба?
– Жастарда әрекет бар, сырттай бақылаймын, қызығамын. Кедергілерге мойынсұнбайды, бір жерде есік жабылып қалса, басқа есікті ашудан жүрексінбейді. Біз де киноға солай келгенбіз. Жүгірдік, көзге түсуге тырыстық, кездесулерде көрермендеріміз алдында ерекшеленіп көрінуге тырыстық. Қазір біраздан бері кинодан қол үзіп қалдым. Біраз жылдарым бизнеске, саясатқа кетті. Адам бір терінің ішінде бірде толады, бірде солады дейді. Жас жерортадан ауғанда тағдырдың сынағынан да өттік. Ешкімге өкпе жоқ, бұл сынақты Алланың төзімімді өзіме сынатуға жіберген мүмкіндігі деп қабылдадым. Жас та жетпістен асып барады. Кинода бірге жүрген жолдастардың біразы арамызда жоқ. Енді бірі алыс-жақын шетелдерде жүр. Бірақ қазіргідей ақпараттық технологияның жетілген заманында жердің қашықтығы сыйластықтың суып қалуына кедергі бола алмайды екен.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Гүлбаршын АЙТЖАНБАЙҚЫЗЫ,
«Еgemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
