Рақымжан Қошқарбаев небәрі 21 жасында елі үшін, халқы үшін адам сенгісіз ерлік жасады. Бірақ оның ерлігі сол тұстағы саясаттың кесірінен көзге еленбеді. Саясат өлім мен өмірді, құрмет пен табынуды ұлтқа бөліп қарастырды. Бірақ оған қарамастан ұсыныс жасалып жатты. Ең алғашқы болып батыр Бауыржан Момышұлы жоғары жаққа хат жазып, Рақаңның ерлігі туралы мәлімет берді. «Мен де соғысқа қатыстым. Дивизияға дейін басқардым. Төрт жыл бойғы сұрапылдың небір сұмдықтары көз алдымда. Бірақ Берлинді алардағы, Рейхстагқа ту тігердегі қырғын – ол нағыз ақырзаманның өзі. Жаңағы жігіт сол тозақ отының ішінде болған. Сол алапаттан аруақ қолдап, аман шыққан. Жеңіс туын тіккен! Тағдыр оның тарихи адам ретіндегі өмірбаянын сол сәтте жазған! Сендердің міндеттерің – енді соны елге айтып, жалпақ жұртқа жеткізу» деп кейінгілерге ұмытылмастай айтып кетуі үлгі-өнеге болды.
1945 жылдың аяғында батыр атағына ұсынушылар шамадан тыс көп болады. Олар түрлі сұрыптаулардан өткізіледі. Бұл туралы жан-жақты зерттеген ұлтымыздың ұлы азаматтарының бірі Евней Бөкетовтің естелігін келтіре кетсек:
«Қошқарбаев пен Булатовтың пешенесіне жазылғаны да бейпілдік болды-ау. 1945 жылы мамыр айында Рейхстагқа ту тігушілер ретінде сарбаз Булатов пен Қошқарбаев та Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылған. Бірақ бұларды екінші толқынға ысырып, шегіндіре тұрайық деседі біреулер. Сол жылдың аяғында «Мәртебелі атаққа лайықтылар аз емес, көп: саралайық, сұрыптайық, суырылып озған саңлақтарына алдымен атақ берейік, ордендермен сыйлайық», деп шешеді жоғарғы жақта.
1945 жылдың аяғында Ұлы Отан соғысы ардагерлері кеңесінің төрағасы болып Кеңес Одағының маршалы Иван Конев бекітіледі. Маршал наградаға ұсынылғандардың құжаттарын қайта қарауға кіріседі. Оның алдына Рақымжан мен Гришаның қаһармандығын баяндаған құжаттар да келеді. «Немене, Ұлы Отан соғысының барлық батыры тек Жуков басқарған Бірінші Белорус майданынан ғана шығуы заңдылық болуы тиіс пе?» депті де Иван Конев Қошқарбаев пен Булатовтың құжаттарын қызыл сыямен айқыш-ұйқыш сызып тастапты. Содан кейін ондаған жылдар бойында ол жайында сөз қозғалмай жата береді.
Жеңістің отыз жылдығы қарсаңында Пермь облыстық партия комитеті өздерінің жерлестері «Григорий Булатов пен қазақстандық Рақымжан Қошқарбаевтың қауіп-қатерге бас тігіп, Рейхстаг маңдайшасына Қызыл ту қадағандағы қаһармандығы ұмытылмауы тиіс», деп тиісті орындарға хаттар жазады. Обкомның бірінші хатшысы Бүкілодақтық соғыс ардагерлері кеңесінің төрағасы маршал И.Коневке келіп жолығады. «Григорий Булатов – сіздің де жерлесіңіз, бәріміздің мақтанышымыз. Батырлардың қандарын төгіп, шаштарын ағартып, қолдары жеткен мерейлерін иеленуіне көмек көрсетіңіз», дейді. «Қадірлі жерлестерім-ау, сонау 1945 жылдың күзінде қайда қалғансыңдар? Енді кеш. Мен бір рет қолдамағанмын. Онымнан бас тарту маған енді орайсыз», деп солқылдапты».
Кез келген істе бәсеке бар. Болсын, бірақ оның бас араздығынан қаншама адам зәбір көріп жатады. Біреу өзін зор етіп көрсету үшін басқаны даттайды. Ал әділ күресті таңдап алатындар өте сирек. Жоғарыдағы көрнекті әскербасылардың қырбайынан қаншама адамның зардап шеккенін бір Құдай білсін. Бірақ бір нәрсе айқын, сол маршал Г.Жуковқа Рейхстагқа алқашқы тігілген Жауынгерлік Тудың иесі кімдер екені мәлімделгенде, маршал айқайға басып: «Қайдағы азиат, тез арада бір орыс пен бір грузинді табыңдар», деп армия басшылығын қуырып жібергенін айтушылар бар. Міне, бар мәселе осыған келіп тірелген.
Енді бастапқы әңгімемізге оралайық. 1945 жылдың 30 сәуірінде іңір түсе Рейхстаг қабырғасына алғашқы Жеңіс туы қадалады. Ал оның ең биік шыңына ту қадау жолында әлі де кескілескен шайқастар жүріп жатады.
1945 жылы 25 сәуірде 1-ші Белорус және 1-ші Украин майдандары Берлиннің батыс бөлігінде қосылып, жаудың Берлин тобындағы әскерін қоршауға алады. Кеңес әскерінің алдында вермахтың 1 миллионға жуық жауынгері шоғырланған фашистік Германияның соңғы қорғаныс шебін алу қажет болады. Үшінші рейх басшылары жанталасып, естен танады. Әйтсе де немістер өліспей беріспеуге жанын салып, қорғанады.
Әрбір ғимарат, әрбір үй орамы үшін кескіліскен шайқас жүреді. Қала жағдайында бейберекет шабуыл жасаудың өзі өте қиындық тудырды. Соған қарамастан кеңес әскерлері адымдап-ақ, Берлиннің орталық бөлігіне енеді. Осыдан соң қаланың маңызды деген ғимараттарына қызыл жалаулар іліне бастайды. 1945 жылы 26 сәуірде Берлин ратушына алғашқы туды кіші лейтенант Громов қадайды. 30 сәуірде 597-полктың жауынгерлері Корольдік опера ғимаратына Қызыл ту ілуге қол жеткізеді. Бұл жарты жеңіс еді.
Рейхстагқа шабуыл бірнеше күнге созылады. Фашизмнің соңғы ошағын алуға генерал Кузнецовтың басшылығымен үшінші шешуші армияның бірнеше дивизиясы шабуыл жасайды. Әскери басшылық Рейхс-
тагқа ең басты Жеңіс туын қадауға ерекше жауапкершілікпен қарайды. Оған арнайы дайындық жұмыстары жүргізіледі. Сәуір айының 20-сында 3-армияның Әскери кеңесі Рейхстаг төбесінде желбірейтін Тудың арнайы түрін бекітеді. Армия құрамындағы 9 дивизияға жеке ту тапсырылады. Нөмірі 5-ші ту 150-атқыштар дивизиясына тапсырылады. 30 сәуірде таңғы сағат 11-де дәл осы дивизия Рейхстаг пен оған таяу орналасқан ғимараттарға шабуыл жасайды.
Енді сол жылдардағы құжаттарға назар аударайық. 150-атқыштар дивизиясының жауынгерлік журналында былай деп жазылыпты: «1945 жылғы 30 сәуірде 14.25-те 654-атқыштар полкының жауынгерлері лейтенант Қошқарбаев пен барлаушы Булатов ғимараттың орталық бөлігіне жер бауырлап жетіп, оған кірер бас қақпаның басқышына қызыл жалауды ілді». Сол күні Совинформбюро «Бүгін 14 сағатта кеңес жауынгерлері неміс Рейхстагының ғимаратын алып, оған «Жеңіс туын» қадады деп ресми мәлімдеме жасайды. Ал 3 мамыр күні жарық көрген «Воин Родины» газетінің «Олар соғыста ерлік көрсетті» айдарымен берілген мақаласында былай деп жазылады: «Отан өз батырларын асқан құрметпен даңқын асырады. Кеңес батырлары – халықтың ең таңдаулы ұлдары. Олардың ерлік істері туралы талай кітап жазылып, өлең шығарылады. Олар гитлеризмнің ошағын тұншықтырып, ордасына Жеңіс туын тікті. Батырларымыздың есімін еске алайық: олар – лейтенант Рақымжан Қошқарбаев, қызыл жауынгер – Григорий Булатов... Отан оларды еш уақытта ұмытпайды. Батырлардың даңқы арта берсін!».
Осыдан соң 150-атқыштар дивизиясының басшылығы бір топ адамды Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынады. Олардың арасында Рақымжан Қошқарбаевпен бірге Булатов, Проваторов, Орешко, Лысенко, Греченков және бірнеше жауынгер де болады. Оларды атаққа ұсынған ұсыным хаттағы арнайы түсіндірмеде: «...олар 30.04.45 жылы Рейхстагқа басып кіріп, Жеңіс Туын тікті...» деп көрсетіледі.
Бірақ кеңес халқының әрбір оқушысына белгілі болғанындай, Рейхстагқа Жеңіс туын тіккен сержант Михаил Егоров пен кіші сержант Мелитон Кантария болып шықты. Бұл шешім сол күні-ақ, яғни 1945 жылы 30 сәуірде кешкі сағат 10-да шешіліп қойылған іс еді.
Қазір біреуміз білсек, екіншіміз білмеуіміз де мүмкін. Себебі Рейхстаг төбесіне сол күні біреу емес, екеу емес, 40-қа жуық қызыл ту тігілген еді. Алайда солардың арасында тек қана Егоров пен Кантария тарихқа енді.
30 сәуір күні 14 сағатта кеңес әскерлері Рейхстагқа басып кіріп, ғимараттың орталық бөлігіне бірнеше ту ілген. Лейтенант Қошқарбаев пен қатардағы жауынгер Булатов Рейхстагтың шатырына орналасқан аттылы мүсін ескерткішіне Жеңіс туын қадайды. Бұл – ең биік шың және Германияның ресми штаб пәтері. Ал лейтенант Алексей Берест орталық алаңға кіреберіс бағанасына алғашқы тулардың бірін іледі. Бұл 5-дивизияға тапсырылған ту болатын.
Жасыратын ештеңе жоқ, кескілескен ұрыста немістер бірнеше рет кеңес әскерлерінің бетін қайтарып та тастайды. Ең соңғы шабуыл кешкі сағат 9-да басталады. Лейтенант Алексей Берестің тобы жоғары қабатқа өтіп, бірінің үстіне бірі шығу арқылы Рейхстаг төбесіне 22.50-де Жеңіс туын тігеді. Бұл КСРО-ның ресми туы болатын.
Тарихшылардың зерттеуі бойынша, Жеңіс туын тігудің өзі үлкен саясатқа құралады. Ең шешуші сәттің алдында бұл мәселенің өзі Жоғарғы Бас қолбасшының қатысуымен шешіледі. Көсемнің сол тұстағы емеуріні Жеңіс туын орыс адамы мен грузин адамының қолымен болған ерлік іс еді деуді қалайды. Олардың ерліктері сол кездің өзінде кинофильмдерге түсіріледі. Ол кадрларды түсіру үшін бірнеше рет Рейхстагқа шабуыл жасау сәттері қайталанады. Әрине, ол фильм кескілескен шайқас өтіп жатқан 30 сәуірде емес, кейін бәрі басылған соң 2 мамырда түсірілген еді.
1946 жылы мамыр айында Рейхстагқа Жеңіс туын тігушілердің бір тобына «Кеңес Одағының Батыры атағын беру туралы» КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығы шығады. Жарлық бойынша 5 адамға: капитан Давыдовқа, сержант Егоровқа, кіші сержант Кантарияға, капитан Неустроевқа және аға лейтенант Самсоновқа Батыр атағы беріледі. Егоров пен Кантария түсінікті, бірақ қалған үшеуі Рейхстагқа Ту тігушілер емес, оған шабуыл жасаған батальон командирлері еді. Олардың арасында нағыз ерлік көрсеткен жоғарыда аты аталған Алексей Берест те болмай шығады. Себебі ол саяси қызметкер болатын. Ал наградаға ұсыну қағазына қол қойған маршал Жуков саяси қызметкерлерді жек көретін.
Берлин үшін болған ұрыс 1945 жылы
2 мамырда аяқталады. 3 мамыр күні Жеңіс туы Рейхстаг төбесінен түсіріліп, оның орнына басқа ту ілінеді. 20 маусымда Егоров пен Кантария арнайы ұшақпен Жеңіс туын Мәскеуге жеткізеді. Содан бері Жеңіс туы Қарулы Күштер мұражайында сақтаулы тұр. Жеңіс туы туралы бар шындық осыған саяды.
Бұл мәліметтердің бәрі Харьков қаласының «Фолио» баспасынан 2006 жылы шыққан «Кеңес дәуірінің 100 белгілі символ-
дары» кітабының «Жеңіс туы» атты мақаласында жан-жақты көрсетілген.
«Адам баласының қолымен жасалғанның бәрі – уақыт пен төзімнің жемісі» депті атақты Бальзак. Біздің даңқты жерлесіміз Рақымжан Қошқарбаевты сонда да халық батыр деп таныды. «Ештен – кеш жақсы» деген. 1999 жылы Жеңіс күнінің қарсаңында Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Рақымжан Қошқарбаевқа «Халық Қаһарманы» атағы берілді. Өзгелер ескермесе, ескермесін, ең бастысы өз халқы ескерді.
Ермек ЖҰМАХМЕТҰЛЫ
