Иә, «Әлемді жаратушы – жалғыз Құдай, ал Құдайдың ең ғажайып жаратындысы – адам» деген идеяны негізге алған шұрайлы шығарма уақыт мінберінен түскен емес. Қайта жыл өткен сайын оқырман санасында жұмбақтала түсуде. Италиялық ғалымдар ұлы туындының мән-мазмұнын зерттеуді тоқтатқан емес, толымды пікір айтуға да батпайды. Холлоуэй Ватикан мен Флоренция кітапханаларында көз майын тауыса отырып, атақты ақынның мұраларын індете зерттейді. Сол ізденіс нәтижесінде осындай ұлы дүниеге тап болады. Мұны әсірелеп жазып отырған себебіміз, әлем тұңғыш рет сол арқылы Данте Алигьеридің нақты қолтаңбасы қандай екенін көре алады. Бұрын-соңды мұндай қуаныш ешкімнің тәлейіне бұйырмаған. Сондықтан әлем әдебиетшілері әлгі жәдігерді көруге құштар екенін, қолымен ұстап көруге дәмелі екенін жасырмауда.
Бұл олжа XIII ғасырдың аяғында, яғни 1280-1290 жылдардың шеңберінде жазылған. Осы кезеңде жас ақын флоренциялық ғалым һәм философ Брунетто Латиниден тәлім алады. Философ Данте үшін мұғалім ғана емес, сонымен бірге өзінің пікірлес досы бола білген. Тіпті әкесі дүниеден озғаннан кейін болашақ ақынның қамқоршысына айналған. Мұны дантетанушылар дәріптеп те жүр.
Данте дәл осы Флоренцияда шығармашылық ғұмырының алғашқы қадамын басқан. Соған орай Холлоуэй қолындағы қағазды мектепте оқып жүрген шағында өмірге келген туындыға санайды. Дегенмен оның сөзіне сүйенсек, осы шағын қолжазбада болашақ данышпандықтың белгілері бар. Тақуа әйел негізінде Италия жеріндегі ортағасырлық өнерді һәм әдебиетті жетік білетін маман. Бүгінде Нью-Джерсидегі Принстон университетінде студенттерге дәріс оқиды. Бірақ бұл ісін қойып, өзін толықтай Дантеге арнамақшы.
Холлоуэй қолындағы эссені қазіргі заманғы итальян тілінің атасы – идеалды тускан диалектісінде жазылған деп түсіндірді. Сонымен қатар, онда кейінірек «Құдіретті комедияға» арқау болған көптеген ой жатқанын айтады. Нақтырақ айтқанда, әдеп туралы тәлімді тезистер бар. Ренессанс ғалымы Леонардо Бруни қолжазбаның ұлы ақынға тиесілі екеніне күмән келтірмейді һәм өзі тапқан ақын мұраларына ұқсастығын да жасырмайды. Мәселен, қолжазбада шеңбердің үстіне салынған квадрат бар. Бұл таңбаны қаламгер Құдайды сипаттау үшін «Құдіретті комедияда» қолданған көрінеді. Сондықтан ұлы туындының алғашқы сызбалары екендігіне шүбә жоқтай.
Ал енді өзімізге келер болсақ. Естеріңізде болса, қазақ тіліне «Құдіретті комедияның» толық нұсқасын бертінде жазушы Кенжебай Ахметов аударды. «Тамұқ», «Бәрзақ», «Жұмақ» атты үштағаннан тұратын туындыда адамның жер бетіндегі өмірі, қыз-
меті, жан дүниесі суреттеледі. Көне дәуірдегі алуан түрлі образдар, ерте заман ақындары мен философтары туралы да шығармада кеңінен қозғалады. Әлем әдебиетінің ең озық нұсқаларын сүт бетіне шыққан қаймақтай қалқып алып, қазақы оқырманға қаз қалпында жеткізуді мақсат тұтқан қаламгердің еңбегі зор. Жастардың көңіл көкжиегін кеңейтіп, философия мен мифке қызығушылығын арттыратыны анық.
Уақыт құйыны айналып келіп соғатыны секілді, кейде жұмбағы шешілмеген жылдар қойнына бүккен асылды жасыра алмайды. Түбі адамзаттың игілігі үшін өмірге келген кез келген дүние бәрібір жер бетіне рухани азық болатыны даусыз. Өздеріңізге аян, отандық тарихшылар мен ғалымдар Еуропадан әл-Фарабидің трактаттары мен ғұндардың көсемі Еділ қағанның бейнесін елге әкелгені. Ұлы ұстаздың он дана қолжазбасы Испания мұражайынан табылып, бөркімізді аспанға атқанбыз. Дәл Дантенің шағын мұрасын ұрпақтары жер-көкке сыйғызбай, қазына есебінде қатарға қосып қойған секілді. Біз де кейде Еуропаның мұражайларында жатқан құнды мұраларымыз өз төрімізге келіп жайғасса деп армандаймыз. Оны неге айтып отырмыз. Испаниядан әкелген рухани байлықтарымыздың ішінде әл-Фарабидің он трактатынан басқа, қазақ даласынан шыққан ғалымдардың араб тіліндегі қолжазбалары да бар.
Ұлы ғұламаның құнды мұрасы бұзау терісіне жазылыпты. Бір өкініштісі, ешқайсысының түпнұсқасы берілмеген. Тек, еңбектердің көшірмесі мен СД-дискіге түсірілген нұсқасы ғана қолда. Жалпы, Әбу Насыр әл-Фараби бабамыз 100-ге жуық трактаттың авторы. Бірақ оның он шақтысын ғана өткен ғасырдың 60-жылдары отандық тарихшылар қазақ тіліне аударған. Солай. Бұл тұрғыда Дантенің беделі биік. Болашақтың қолына түскен алыптардың мирасы қайтадан рухани түлеудің алғышарты емес пе? Қайта оянған қолжазбалардың қағидасы осы.
Дантені италиялықтар даналықтың темірқазығы санайды. Онысы ежелгі дәуірдің мәңгілік мәдени жауһары есебінде қадір тұтқаны. Ал біз әлі күнге әл-Фараби бабамыз жайлы әңгіме айтсақ, сөзден сүріне береміз. Оны мысалға алған себебіміз осы. Трактаттарымен таңдай қақтырған ғұламаның дантелік деңгейге көтерсек, ұлт руханияты тағы бір түлер еді.
