Этносаясат көзбояушылық, формализм, тоқырау мен жаттандылықты жаратпайды. Бір жерде қозғалмай тұрып қалсаң да немесе баяғы бір соқпақпен жүре берсең де көштен қалып қою қаупі туындайды. Ал оған жеңілтектік пен жайбарақаттық қосылса, қоғамның берекесі кетуі мүмкін. Демек замандастарымыздың ұстанатын бүгінгі басты қағидалары жауапкершілік пен мұқияттылық, жаңашылдық пен патриотизм болуы қажет.
Елімізде этномәдени орталықтардың негізін қалаушылардың бірі болған маған бұл саланың тыныс-тіршілігі етене жақын, тарихы таныс, бағыты мен мақсаттары анық. Тұңғыш Президентіміз – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың игі бастамасымен құрылған Қазақстан халқы Ассамблеясының көпэтносты қоғамның үйлесімді тұтастығын қалыптастыру жолында атқарған міндеті еңселі екені баршаға мәлім. Бірақ заман бір орнында тұрмайды ғой, қоғамымыз уақыт өте келе өзгерістер мен жаңартуларды талап етеді. Егер 90-жылдары қазақстандықтардың алдында бір мақсат тұрған болса, бүгінгі күннің талаптары мен сұраныстары мүлдем басқа. Осыны ескере отырып, аталған сала жұмысына да күрделі өзгерістер мен жаңа бағыттар енгізуіміз қажет. Этносаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі кейбір «екпіндерді» ауыстырып, тың бастамаларды қолға алған жөн.
Мен нені меңзеп отырмын? Мысалы, біз құрған этнобірлестіктерді алайық (кезінде ұлттық-мәдени орталықтар деп аталған). Бастапқыда олар ұлттық жандану процестерін еңсеріп, әрбір этнос өз мәдени құндылықтары мен салт-дәстүрі, тілі мен дінінің дәріптелуін көздеді. Бұл мақсатты олар сәтті іске асырды деп айтуға болады. Өйткені мемлекет тарапынан көрсетілген қолдау мен көмек жеткілікті болды. Оған өз басым куә. Шетелдерге сапарға шыққанда елімізде болып жатқан жаңалықтарды айтып, әрбір этнос өкілдеріне көрсетіліп отырған қамқорлық жайында әңгіме қозғасақ, сұхбаттастарымыздың жүзінен қызығушылықты байқап, еліміздегі сара саясаттың жеңістерімен мақтанатынбыз. Бізде этнобірлестіктер үшін арнайы Достық үйлері салынып, оның жұмысы тыңғылықты қаржыландырылады десек, шетелдіктер сенер-сенбестерін білмей, таңғалатын. Әлі де солай.
Әйткенмен, әрбір қол жеткен жетістік те заман талабына сай өзгерісті қажет етеді. Бүгінде Қазақстан өркениет төрінде орнын ойып алған ірі мемлекетке айналды. Демек арман-мақсаттарымыз да ірілікті қажет етеді. Бұл бағытта этнобірлестіктердің де алға қойған жоба-жоспарлары мен мақсат-мүдделері өзгеруге тиіс. Ортақ ұлттық мүддеге жұмыс істейтін уақыт келді. Ол – Ұлы дала мүддесі, туған жердің төл мәдениеті мен тілін, төл руханиятын дәріптеу мүддесі. Біз тұтас ел болып қалыптасып, кіндік қанымыз тамған жерге деген сүйіспеншілікті арттырып, қасиетті топырағымыздың болашағы үшін үлкен жауапкершілікті толығымен сезіну үшін ортақ тіл – қазақ тілінде сөйлеуіміз қажет. Ұлы даланың салт-дәстүрін, мәдениеті мен өнерін дәріптеуіміз қажет. Сайып келгенде, бұл – біздің ортақ борышымыз, ар-ұятымызға сын, тіпті күнделікті тіршілігімізді жеңілдететін фактор болмақ.
Мысалы, мен таза қазақ ортасында жиі боламын. Бірақ ешкім менің ұлтым мен шыққан тегімді сұрап, есіме салған емес. Үлкен құрмет танытып, төбелеріне көтереді. Қазақтарға мен туған-туыстай болып кеткеніме қанша уақыт болды. Өйткені мен айналамдағылармен бір тілде сөйлесемін, салт-дәстүр мен ғұрыпты жетік біліп, берік ұстанамын. Содан кейін де мен өзімді осы елдің толыққанды мүшесі ретінде сезінемін. Мұндай сезімді әрбір қазақстандықтың бойынан көруіміз қажет. Бұл қағиданың нормаға айналғаны абзал. Біртұтас халық деп осыны айтады. Әйтпесе, әлі де тілдік, мәдени және басқа да белгілерге бөлінген қоғамда өмір сүруді жалғастыра береріміз анық.
Қозғайын деген келесі мәселе де екіжақты пікір тудырары анық. Айтайын дегенім – этнобірлестіктердің жұмысы жайлы. Тоқсаныншы жылдардың басында құрылған бұл орталықтардың көздеген мақсаты әрбір ұлттың мәдениетін, тілін, ділін жандандыру болды. Кеңестік ортақ саясатқа байланып қалған этнос өкілдерінің сана-сезімін оятып, тәуелсіздік тарту еткен бостандықтың игілігін көру болды. Бұл шешімнің сол кездегі қоғам дамуына тигізген оң ықпалы мен өзектілігін уақыт дәлелдеді. Осы жетістікті негізге ала отырып, біз бүгін дамудың жаңа сатысына көтерілуіміз қажет.
Атап айтқанда, этнобірлестіктер аясындағы таяз тіршіліктен бірте-бірте бас тартып, біртұтас ұлт болу әрекеттеріне көшетін уақыт жетті. Бір Шаңырақ пен бір Тудың астында жылдар бойы өмір сүріп, Отаны мен төлқұжаты ортақ болған адамдардың мәдениет, тіл, дін бағытында сан салаға бөлінуі сырт көзге ерсі көрініп, бүгінгі сұраныстарға қарама-қайшы әсер ететіні анық. Этнос-этносқа бөлінген қоғамнан түбінде не қайыр болады? Осындай бөліну арқылы бір-бірімізден алыстап бара жатқан жоқпыз ба? Ойланатын, шешім қабылдайтын уақыт жетті деп білемін.
Ассамблеяның кезекті сессиясы болған кезде журналистер менен жиі сұхбат алып тұрады. Сондайда қойылатын ең басты сұрақ – «Қай этнос өкілі боласыз?». «Қарақтарым-ау, менің қай этнос өкілі екенімді не қыласыңдар?! Ең бастысы, мен – өз елімнің азаматымын! Патриотпын! Қазақстан халқының өкілімін! Шыққан тегім – ол өз басымның мәселесі ғой», деп шыр-пыр боламын. Абдырап қалған әріптестерімнің көңілін аулап: «Мен Талдықорған жақтағы Көксудың жалайырымын. Жалайырдың ішінде түске дейін андаспын, түстен кейін мырзамын», деп қалжыңға да бұрып жіберемін.
Әрине, мен бұл жерде этнобірлестіктерді дереу таратып жіберіңдер деп отырған жоқпын. Бұл тақырып кең талқылауды қажет етеді. Көпшіліктің де пікірін тыңдағанымыз абзал. Бірақ өз басым жоғарыда айтылған ұсыныстарыма берікпін. Өйткені өмірде жинақтаған тәжірибем де мол, көргенім де аз емес. Дұрыс пен бұрысты айыратын жасқа да келдім. Ескеретін жағдайлар да көп. Себебі біз – федеративтік мемлекет емеспіз ғой, біз – біртұтас мемлекетте өмір сүріп жатқан, көп этностан құралған біртұтас халықпыз. Демек мақсатымыз да, мүддеміз де, көздеген мұратымыз да бір, соған апарар жолдың да бір болғаны абзал, бұл бағытта ойластырып қойған ұсыныстарым да бар. Тыңдар құлақ болса.
Атап айтсам, бүгінгі этнобірлестіктердің орнына баламалы құрылымдар енгізу туралы. Еліміздің түкпір-түкпірінде орналасқан жүздеген этномәдени орталықтардың жұмысын өңірлік ассамблея мен Достық үйінің жанынан арнайы құрылатын этностық рухани құндылықтарды дамыту секторлары алмастырса деймін. Атқарылатын міндеттің мән-мағынасы сол баяғы – мәдени сан алуандықты сақтау болып қала береді, бірақ нысаны өзгереді: бір-бірінің жұмысын қайталаған құрылымдар жойылып, біртұтас халықты этнос-этносқа бөлшектеу, ыдырату факторы азаяды. Ең бастысы, санамыз өзгереді, бірлігіміз бен ынтымағымыз артады.
Айтқанымның барлығы ақиқат деуден аулақпын. Дегенмен тағы бір өзектілігі артып тұрған мәселені қозғауды жөн көрдім. Әрине, полиэтностық тұрғыдан қазақстандық қоғам шынымен де сан алуан. Тілдік, діндік, этностық, т.б. ерекшеліктер бар. Бірақ бүгінгі қоғам шындығына жүгінсек, ішкі және сыртқы қысымдар мен қауіптерді ескеретін болсақ, біздің қоғамды біріктіретін, ынтымақ пен берекеге шақыратын негізгі күш қажет. Менің пайымдауымша, бұл күш – халықтың рухани біртұтастығында. Ал бұл биікке шығу үшін әрбір этнос өзінің «ұлттық ұяшықтарынан» шығып, ортақ мүдде мен ортақ мұратқа жұмыла жұмыс істеуі қажет. Қазақ даласының өркендеуіне жұмыс істеуіміз керек. «Мен» деген позициядан «Біз» деген позицияға ауысуымыз абзал. Ең бастысы, барлық этнос өкілдері бір тілде – қазақ тілінде сөйлеуі керек. Сонымен қатар қазақ халқының салт-дәстүрін, әдеп-ғұрпын дәріптеуіміз, өнері мен мәдениетіне еңбек сіңіруіміз қажет. Ұлы дала мәдениетін ментальдық, психологиялық тұрғыдан терең тануымыз қажет. «Кімсің?» деп сұрағанда «Мен – қазақпын!» деп жауап беретін деңгейге жетуіміз керек. Бұл жерде мен шыққан текті емес, рухани болмысты айтып отырмын. Туған жерге, Ұлы дала халқына деген құрмет пен адалдық жайында айтып отырмын. Тек осы биікті еңсерсек қана біз бірлігі мызғымас елге айналып, шаңырағымызды берік ұстайтын халық боларымыз анық.
Бәрін айт та, бірін айт демекші, мені көп жылдар бойы алаңдатып, толғандырып жүрген тағы бір тақырып бар. Бұл – мемлекеттік тіл мәселесі. Өйткені ортақ тіл жоғарыда сөз етілген «біртұтастықтың» басты көрсеткіші, іргетасы деп айтуға болады. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев жылдар бойы бұл фактордың маңыздылығы жайлы айтып-ақ келе жатыр. Еліміздің тұтастығын сақтайтын қасиеттің тіл екенін неше мәрте атап, қазақ тілінің дамып, өркендеуіне жол ашатын бағдарламаларды да ұсынды. Бұл сала қаржыландырудан да кенде емес. Бірақ барлық мәселе біздің санамызда болып тұр. Орыстілді азаматтардың біржақтылығында болып тұр. Ертең барлық қазақстандықтар ұйқыдан оянып, бір-біріне қазақ тілінде «Қайырлы таң!» деп сәлем беріп, ұлы Абайдың тілінде сөйлеп кетсе, не боларын көзге елестетіп көріңіздерші. Біз бір-бірімізге туған бауырдай жақын боларымыз сөзсіз. «Отандас» сөзінің мән-мағынасы да құлпырып шыға келер еді. Бізге керегі де сол ғой!
Өкінішке қарай, бүгін біз бұл ақиқаттан алыспыз... Тәуелсіздігімізге 30 жыл толып отырса да отандастарымыздың 40 пайызы мемлекеттік тілді игермеген. Соның салдарынан бүгінгі қоғам «қазақтілді» мен «орыстілді» деген екі параллель әлемге бөлініп жүр. Бірінші әлем өкілдері екінші әлем өкілдеріне «тілді үйренбедіңдер» деп мін тақса, «орыстілділердің» бұл сынға пысқырғаны бар: «Ит үреді, керуен көшеді» қағидасын ұстанып, тіл білмегендігінен ешбір қиналып жүрмегендіктерін алға тартады. Шынымен де, мемлекеттік тілді білмеген адамның «мұртын балта шаппас» деген жағдайдамыз ғой – барған жеріңде қызметтің түр-түрін орыс тілінде-ақ алуға болады. Басты қатырып не керек. Ол ол ма, қазақ тілін менсінбейтіндерді айтсаңшы...
Айналамдағылардың «Қазақ тілін неге үйренбейсіңдер?» деген сауалыма айтар жауаптары үнемі біртектес: «Оған уақыт та жоқ, ақша да жоқ», «Жақсы мұғалімдер жеткілікті емес, арнайы әдістемелер жоқ» немесе тіпті «Ол тілдің маған керегі бар ма?» деп төбеден бір қойғандай күйге түсіреді. Осындайларға қайтарар жауабым біреу: «Тілді үйрену үшін тек қана ниет керек, жүректен шыққан ниет. Туған топырағыңа деген сүйіспеншіліктен нәр алатын ниет, сол топырақтың иесі – қазақ халқына деген сыйластықтан туындайтын ниет. Ниет болса, барлығының орнына келері анық». Сөзімнің дәлелі ретінде бір ғана мысал келтіргім келеді.
Чешен Республикасында өте танымал халық әншісі болды. Өзі ақын, өзі композитор Валид Дагаев деген ақсақал. Өкінішке қарай, ол осыдан үш жыл бұрын дүниеден озды. Чешен халқы депортацияға ұшыраған 1944 жылы Валид небәрі 4 жаста екен. Тауқыметтің ащы дәмін артығымен татқан Дагаевтар әулеті Алланың рахымымен қазақ жеріне, оның ішінде Алматы облысының Жамбыл ауданына жер аударылады. 1957 жылы халыққа тарихи Отанына қайтуға рұқсат беріле бастағанда Валид ағай 17 жасқа жаңа толған бозбала көрінеді. Арада өткен небәрі 13 жыл ішінде Дагаевтар әулеті таза қазақ тілінде сөйлеп, қазақ менталитетін бойларына сіңіріп үлгереді. Валид болса, қазақ поэзиясын да терең игереді.
Ақсақалдың Грозныйда өткізген 60 жылдық ғұмырындағы көздеген басты мақсаты – қазақ тілін ұмытпау болыпты. Кәсіби әнші көңілі құлазып, жаны жүдеген кезде рух беріп, жұбатқан қазақ әндері арқылы көңілін сергітіп, көкейіндегі қазақ тілін жаңғыртып отырған. Ол кісінің орындауындағы «Он алты қыз» әнін чешен халқы әлі күнге дейін таспа арқылы сүйіп тыңдайды.
Көзі тірісінде Валид ақсақалмен кездескенім бар. «Тілді қалай ұмытпай жүрсіз?» дегенімде, қиналмастан жауап берді: «Қазақ бауырларыма деген құрмет пен сыйластық, қазақ жеріне деген ыстық ықылас жүрегімде бір сәтке де сөнген емес. Қазақ әндері, қазақ тілі арқылы сол жерге деген сағынышымды басамын, әуен мен сөздің қасиетін сезінемін, күш аламын». Содан бері қазақ жерінде жүріп, қазақ тілінің кереметін, құдіретін сезіне алмағандарды аяймын...
Түйіндей айтқанда, Қазақстан халқы Ассамблеясының жұмысын жаңа форматқа көшіру – заман талабы. Бұл талапты іске асыру үшін біз өз санамызды жаңа бағытқа бұрып, жаңа көзқарас қалыптастырып, жаттандылықтан арылуымыз керек.
Атсалим ИДИГОВ,
Қазақстан халқы
Ассамблеясының мүшесі
