Ең қымбат құндылық – адам

Яғни мемлекеттің ең қымбат құнды­лы­ғы – адам. Демек мемлекет және мемле­кет­тік органдар қарапайым адам­ның құ­қық­тары үшін жұмыс істеуі ке­рек.

Осы қағидаттар Қазақстан Рес­пуб­ли­касының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев жариялаған «Халық үніне құлақ асатын мемлекет», «Әділ қоғам мен тиім­ді мемлекет» тұжырымдамаларында іске асырылуда. Олар демократия, адам құ­қықтары мен бостандықтарының ба­сым­дығы туралы, идеологиялық және саяси саналуандық, барлығының заң мен сот алдындағы теңдігі туралы, әділ сот арқылы қорғалу құқығы, кез келген негіздер бойынша кемсітушілікке тыйым салу туралы, азаматтың мемлекетті бас­қа­рудағы құқығы, сайлау және сайлану құ­қығы туралы, қоғамдық бақылау, сыбай­лас жемқорлыққа қарсы күрес туралы конс­титуциялық принциптер мен нормаларды айқын көрсетеді.

­Билік пен азаматтық қоғамның ті­ке­­лей диалогінің маңызды институты – Ұлт­тық қоғамдық сенім ке­ңесін (ҰҚСК) құру мемлекеттің де­мократиялық құн­ды­лықтарға, құ­қық үстемдігі және адам құ­қықтары қағи­дат­тарына бағытталған прог­рессивті қадам және маңызды оқиға бол­ды. Нақ осы алаңда Мемлекет басшысы саяси реформалардың маңызды әрі қажетті пакеттерін атап өтті. Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің бастамаларын іске асыру аясында 17 заң, Президенттің үш Жарлығы, министрліктердің 28 бұй­ры­ғы мен Үкімет қаулылары қысқа мерзім ішінде қабылданды. Осының бар­лы­ғы прогрессивті демократиялық мем­лекетті құруға және ең бастысы Конс­титуция қа­ғи­даттары мен нормаларын іске асы­ру­ға бағыт­талған.

Осыған орай, республикалық заң кон­суль­танттары алқасының ұйым­дас­ты­руымен «Білікті заң көмегін алуға және сот арқылы қорғалу құқығына конс­ти­ту­ция­лық қағидаттарды іске асыру» тақы­рыбында дөңгелек үстел өтті.

Республикалық алқа төрағасы, профессор, заң ғылымдарының кандидаты Серік Ақылбай Қазақстан халқы референдумда қолданыстағы Конституцияға дауыс беру арқылы өз таңдауын жаса­ғанын атап өтті. Конституцияның фи­ло­софиясы оның кіріс­песінде бейнеленген, онда біздің әлем­дегі алға жылжуымыздың құндылық бағ­дарлары нақты көрсетілген: «Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бей­­бiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына оты­­рып, дүниежүзiлiк қоғамдастықта ла­йық­ты орын алуды тiлей отырып, қазiр­гi және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершiлiгiмiздi сезiне отырып, өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз. Мұның терең мәні бар.

Мен, заң ғылымдарының докторы, профессор ретінде еліміздің Кон­ституциясы адам құқықтары сала­сындағы барлық ха­лық­­аралық стан­дарт­қа, адам құқықтары туралы Биллге, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге, Адам құқықтары мен негізгі бостан­дық­тарын қорғау туралы Еуропалық кон­вен­ция­ға сәйкес келеді деп көрсеткен болатынмын. Бұл Еуропа Кеңесінің Венеция комиссиясының шешім­дерінде айтылған. Бүгінгі күні адам құқықтары туралы кон­с­титу­циялық нормаларды іске асыру, заңдар мен заңға тәуелді актілердің Кон­сти­туцияға сәйкес келуі, оған тиімді кон­с­титуциялық бақылау жүзеге асырылуы үшін толыққанды және тиімді заң жобалау жұмысы маңызды болып саналады. Осы бағыттағы үлкен жұмыс әлі алда».

Қазақстан Заңгерлер одағы Нұр-Сұлтан қалалық филиалының төрағасы Серік Беркамалов Конституцияның 13-бабы – «әркім өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қор­ғауға құқылы және білікті заң көмегін алуға құқылы» деп атап өтті. Заң консультанттарының білікті заң көмегін көрсетуінің мемлекеттік, қо­ғам­дық, құ­қықтық маңызы бар, себебі бұл жеке азаматтарға, ұйымдарға және басқа да субъектілерге қажет, сонымен қа­тар мемлекеттің өзіне де қажет. Ол сон­­дай-ақ бірыңғай республикалық алқа және осы институт пен аталған құқық­тық қатынастарды одан әрі дамыту туралы Конституциялық Кеңес шешімінің орындылығын атап көрсетті.

Нұр-Сұлтан қаласының заң консультанттары палатасының төрағасы Әнуарбек Сқақов заң көмегін қажет ететін адам­дар­дың тобын кеңейту керек екеніне және Pro bono көмегі мұқтаждығына назар аударды. Сонымен қатар заңгерлерді іріктеуге қатаң талаптар қою қажет, өйткені әлем­де заңгер элиталық және жауапты маман­дық­тар­дың бірі болып саналады.

Дөңгелек үстелде көтерілген мәсе­ле­лерді талқылау елімізде жетіспейтін бі­лік­ті заң көмегін жетілдіру қажеттігін көр­сетті. Оған елімізге танымал заң­гер­лер, ғы­лыми қызметкерлер, ҮЕҰ және БАҚ өкілдері қатысты.

Қазіргі таңда Мемлекет басшысы жүр­гізіп жатқан барлық реформа – демокра­тия­ландыру, қоғамдық қатынастарды ырық­тандыру, азаматтарымыздың конс­ти­­ту­ция­лық құқықтарын қорғаудың тиім­ді­лігін арттыру бағытында алға жылжу екенін атап өткеніміз жөн.

Марат БАШИМОВ,

Еуропалық құқық және адам құқықтары сараптамалық институтының директоры, заң ғылымдарының докторы, профессор