Тарих • 30 Қыркүйек, 2021

Қағаннан қалған тас жазу

933 рет
көрсетілді
4 мин
оқу үшін

Ресей Федерациясының ежелгі тарихи шаһары Санкт-Петер­бург қаласында орналасқан Эрмитаж музейінде қас бетіне көне ұйғыр әріптерімен жазу бәдізделген «Чингисов камень» атты жәдігер тұр. Тарихшы ғалымдардың пайымы бойынша мұндағы тас бетіндегі жазу 1224 немесе 1225 жылы қағанның көзі тірі кезінде таңбаланған дейді. Демек, бұл тас жазу әлемді бағындырушы Шыңғыс хан дәуірінен бүгінге жеткен жалғыз мұра екені анық.

Қағаннан қалған тас жазу

Бұл тас жазуды алғаш рет 1818 жылы орыс зерттеушісі Г.И.Спасский қазіргі Бурятия Рес­пуб­ликасы аумағын көктей ағып Амур дариясына құятын Ер­гүне (Аргунь) өзенінің түстік баты­сындағы Қарқара (Каркира) аңға­рынан көріп, жаңалықты «Сибир­ский вестник» журналына жариялайды. Сөйтіп, әлем әміршісінің көзін көрген жәдігер алғаш рет ғылыми айналымға енген екен. Журналда жарияланған деректе: тастың биіктігі 202 см, ені 74 см, қалыңдығы 22 см екендігі айқын көрсетілген.

Осыдан кейін тас жазуды қызық­таушы ғалымдар саны кө­бейді. Бұлардың назарын аудар­ған дүние – тас бетіндегі 21 таңбадан тұратын бес қатарға бөліп жазылған жазу мәтіні еді. Тас бетіндегі жазудың бірінші болып дара тұрған жалғыз жолын 1927 жылы шығыстанушы И.Н.Клюкин «Шыңғыс хан» деп оқы­ғандықтан, бұл жәдігер «Шың­ғыс тасы» деген мәртебеге ие болып, 1932 жылы Петерборға жеткізіледі.

Осы аралықта, тас жәдігерді орыс оқымыстылары Я.И.Шмидт, Н.Я.Бичурин, жапон ғалымы С.Мураяма, француз зерттеушісі Л.Амбис, мажарстандық шығыс­танушы Л.Лигети, аустралиялық Игорь де Рахевильз бастатқан білгір ма­мандар көріп көзайым болды. Кейін жазудың бүтін нұс­қа­сын 1851 жылы бурят-моң­ғол ғалымы Доржи Банзаров толық оқып шықты.

Нәтижесінде, бұл тас жазу Шыңғыс қағанның артынан ерген жалғыз інісі Қасырдың үлкен ұлы Есүнге мергенге (1190-1270) тиесілі мұра болып шығады. Әрі қарай тәпсірлеп айтар болсақ, 1225 жылы Шыңғыс қаған Хо­резмді толық бағындарған соң Бұ­ғылы-шашақ (Буга-Сучигае) деген жерде ұлан-асыр той жасап, ат жетер жердегі мергендерді ша­қырып, сайыс өткізгені туралы тарихи жазбаларда айтылады. Осы сайыста Есүнге мерген 335 құ­лаш жердегі нысанаға садақ оғын дәл тигізіп, бас мерген ата­нып­ты. Бір құлашты шамамен 1,6 метр деп есептесек, Есей мер­ген 536 метр, яғни жарты шақы­рымнан астам жерден атқан оғын дәл тигізген. Бұл тас осы мер­ген­нің құрметіне қойылған екен.

Ал енді тас бетіндегі жазуға келер болсақ, жазудың тілі моң­ғолша екеніне дау жоқ. Тас­тағы сөздің толық мәтіні: «Чингисъ-хани Сартагулъ иргэнъ таулиджу багуджу хамукъ монголъ улусунъ арат-и Буга-Сучигай хуриксанъ-дуръ Исункэ Хонгодор-унъ гурбанъ дзагунъ гучинъ табунъ алтакъ туръ ондулага» деп тұр.

Жоғарыдағы тіркесті Доржи Банзаров «Когда Чингис-хан пос­ле нашествия на город Сартагул (хивинцев), возвратился, и люди всех монгольских поколений собра­лись в Буга-Сучигае, то Исун­ке получил в удел триста трид­­­цать пять воинов хондогорских» деп орысшалаған екен.

Осы Банзаров версиясын қа­зақшаласақ: «Шыңғыс хан Сар­тауыл халқын (мұсылмандарды) шауып қайтқанда, мұңғыл хал­қының бәрі Буга Сучигаи деген жерде жи­налып, Есунхэ үлесіне хонгодор жа­уынгерлерден 335 нөкер тиіп еді» деп тәпсірлеуге болады.

Бірақ моңғол тілі мен жазуы­ның білгірі Жүкел Қамайұлы түпнұсқа мәтінді басшылыққа ала отырып, тастағы мәтінді жол­ма-жол ретімен былай деп ауда­рыпты:

  1. Шыңғыс хан-ды
  2. Сартағұ-л елің ағалап ба­ғын­дырып Қамұқ Моңғол ұлы­сының
  3. ноян-ы Бұқа Очұқай-да құ­рыл­тай /құрғанда/
  4. Иесүнке Онтұдұр-ұн үш жүз отыз бес құлаш-
  5. қа оқ қадады /оқ тигізді/