Бұған дейін жазушы Сайын Мұратбеков туралы мың-сан пікір айтылды: бұл да соңғы сөз емес. Ең бастысы, оның классик екені ақиқат. Осы тұста қайталап оқылатын жазушы – нағыз жазушы десек, тым жаттанды көрінуі мүмкін. Дегенмен оқырман араға уақыт салып, шығармадағы бұрын кешкен сезімдерді іштей сағынып, міндетті түрде Сайынды іздейді. Сол кейіпкерлерді танымайтындай, сол оқиғалардан мүлдем бейхабар кейіпте қайта оқи бастайды. Қайта тебіренеді, қайта толқиды.
Соғыс уақытындағы балалардың бәрінің тағдыры бірдей болды: көкелері соғыстан қайтпады, жалғыз шешенің бейнетімен ержетті. Сайынның да өмірі өзгелерден өзгеше болмады. Алайда сол дәуірден шыққан жазушылардың шығармаларында, байқап қарасаңыз, қайғының ізі кездеседі, өмірге деген өкпенің, әділетке деген жауапсыз сұрақтардың табы болады. Ол қалыпты сияқты. Ал Сайынның қаламына бұл нәзіктік қайдан келді? Шығармаларындағы жылулық қандай жүректен төгіліп жатыр?
Ол тек кейіпкерлерінің «Жабайы алма» жеп өскенін айтады. Жабайы алма – жазушы творчествосындағы негізгі әдеби фон іспеттес. Ауыл өміріндегі түрлі оқиғалар, кейіпкерлердің ішкі сезінулері мен көзқарастары осы жабайы алма ағашының айналасында өрбиді. Осы бір деталь арқылы шығармаларындағы өмір сабақтарының салмағы сезіледі. Жабайы алманың қышқыл дәмінің астарында өмірдің өзі жатыр.
Флобер бірде: «Әңгіме жазу қиын болған соң роман жазуға мәжбүр болдым» деп ағынан жарылыпты. Әңгіме – жазушы шеберлігінің айнасы екенін, онда қаламгердің артықшылығы да, кемшілігі де көктамырланып көрініп тұратынын білеміз. Осы бір шағын жанрдың шыңында тұрған Бейімбет сияқты жазуға көп адам ұмтылды. Сол үміттілердің ішінде Сайын Мұратбековтің жұлдызы жарық. Ол алғашқы
жазуынан-ақ жаңылған жоқ. Шалғайдан менмұндалап, бөлек біткен болмысымен баурады. Оқырман оның әңгімелерінің өмірдің өзіндей шынайылығына сенді. Сырлы саздай төгілген нәзік лиризміне елітті, еліктеді. Шығармаларында көркемдіктен бөлек әлдебір баяу музыка бардай әсер қалдыратынына таңғалды.
Сайынның стилінде жазып, Аян мен Сатай сынды оқырман жадында жатталар кесек бейнелер жасауға талпынғандар да аз болған жоқ. Мәселен, «Менің қарындасымнан» кейін ақ бантикті қыздар жайында әртүрлі деңгейде жазылған шығармалар көбейді. Ал «Жусан иісінен» соң әдебиетте жусан туралы жамырай жазу үрдісі белең алды.
Сайынның паспортына айналған осы повестің қалай жазылғаны туралы жазушының жары өз естеліктерінің бірінде: «Сайын көбіне түнде жазатын. Күзде қарлы жауын жауады ғой. Әсіресе, сол кезді қатты жақсы көретін. Ондай уақыттарда жұмыстан келе сала жазуға отыратын. Әуежай маңындағы үйден қаладағы пәтерге көшкенде Сайынның «Көкорай», «Күсен-Күсеке», «Жабайы алма», «Жусан иісі», «Басында Үшқараның» сынды шығармалары дүниеге келді. «Жусан иісін» жазып біткен соң ол керемет көңіл күйде жүрді», дейді. Иә, жазушы да оқырманға қимас дос болатын ертегіші бала сыйлағанын сезген шығар. «Ей, тоқтаңдаршы, мен сендерге бүгін кешегіден де қызық ертегі айтамын» деген жалынышты үнмен балалардың соңынан далбақтап жүгіретін Аянның тағдыры – сол дәуірдің көркем жазудағы көрінісіне айналды. Бұл Аянның образы тек сол уақыт кеңістігіне ғана сыяды деген сөз емес. Соғыс жылдарында ашқарынға алма жеп өскен балалардан кейін қаншама ұрпақ алмасты. Сол уақытта қан майданның дүмпуі елдің үрейін ұшырса да, қазір ол да бір тарихи оқиға болып, санада Жеңіс күні мерекесі болып қала берді. Десек те ертегіші Аянның образы бүгінгі тәуелсіз ұрпаққа да бөтен емес. Әлі қанша уақыт оқыла беретінін кім білсін... Классиканың күші осында шығар.
Жазушының Ғұмар деген досы былай деп айтқан екен: «Сенің «Отау үй» атты кітабыңда «Жусан иісі» атты әңгімең бар емес пе?! Міне, соны оқыған біздің ауылдың Тәжібай, Науқан деген ағайынды механизатор екі жігіттің үлкені: «Бұл мен туралы жазылған екен», дейді қызып отырып. Оны естіген кішісі: «Жоқ, мұндағы Аянның тағдыры тура маған ұқсайды», деп оған қарсылығын білдіреді. Сөйтіп екеуі шартпа-шұрт төбелесіп, ақырында оларды әзер айырып алыпты». Аян – ауыл балаларының тағдырынан құралған жиынтық образ болған соң мұндай оқиғаның бір емес, бірнеше рет болғаны сөзсіз.
Кейде Сайын мен Оралхан Бөкейдің жазуында ортақ бір дүниелер бар сияқты көрінеді. Ішкі сезінуі, кейіпкерден шығып кетіп ой соғулары ұқсайтындай.
Сайын роман жазған жоқ, есесіне бірталай әңгіме-повестері қайталап оқылады. Ол мемлекеттік қызметте де еңбек етті. Жазушының бұл таңдауы шығармашылығына әсер еткен де болар, бәлки. Одан бөлек Сайынның аудармашылығы жиі айтылмайды. Ол Әнуар Әлімжановтың белгілі роман-повестерін, Алекс Ла Гуманың «Тас ғалам» романын, т.б. көркем шығармаларды тәржімалады.
Биыл сол қарасөздегі лирик Сайынның туғанына 85 жыл толып отыр. Мерейтойлық дәстүрді аңсап, әдеттегідей, ескерткішін түгендеу – мақсатымыз емес. Оның үстіне Сайынның шығармалары да жиын-тойларға мұқтаж емес. Дегенмен жазушының биылғы мерейтойы аталып өтілмеді. Кейде әдебиетте де әділетсіздік бардай көрінеді. Кез келген талантты қаламгер өмірден өткен соң жоқтаушысы болмаса, ұмытылып кете барады (мәселен, Тәкен Әлімқұлов, тіпті кешегі Фариза қоғамнан алыстап бара жатқандай). Сайын да осы бір өліара шақта көп аталмай, қоғамының әділетсіздігінен уақыттың шыңырауына түсіп кетпесе екен дейміз. Бірақ классика оған дес бермес.
