700 млрд-қа жуық қаражат жиналған
«Кәсіпкерлер мен тұтастай қоғамда «Өндірушілердің кеңейтілген міндеттемелері операторы» (ӨКМ) деп аталатын компанияның қызметіне қатысты көп сұрақ туындады.
Тіпті бұл жеке компанияға қарсы белгілі бір қоғамдық қозғалыс пайда болды.
Үкіметке «Өндірушілердің кеңейтілген міндеттемесі операторы» ЖШС-ның кәдеге жарату алымын жинақтау мен кәдеге жарату алымына құзырет етуді тоқтататын шараларды қабылдауды тапсырамын. Мұнымен шетелдегідей мемлекеттік ұйым айналысуға тиіс. Алымдардың өзіне тоқталсақ, олардың мөлшерлемесін қайта қарастыру керек. Мемлекеттің кәдеге жарату, автокөлік өнеркәсібі және ауыл шаруашылығы техникасын құрастыру жөніндегі функциялары қолданыста қалады. Аталған мәселені бизнес және қоғаммен мұқият талқылау қажет. Кәдеге жарату алымы есебінен отандық автокөліктер мен ауыл шаруашылығы техникасын сатып алушыларға ваучерлер ұсыну мәселесін қарастыру керек. Оны қолданудың басқа да қоғамдық пайдалы тетіктері қарастырылсын» деген Президент Қасым-Жомарт Тоқаев жаңадан жасақталған Үкіметке өзекті мәселені шешуді тапсырған еді.
ӨКМ Операторының қызметі 2015 жылы Үкіметтің пәрменімен жолға қойылған еді. Сол уақыттан бері кәдеге жарату немесе утилизациялық алым түрінде жинақталған қаражаттың көлемі – 691,9 млрд теңге. Бұл туралы Үкімет отырысында Экология, геология және табиғи ресурстар министрі Серікқали Брекешев айтты. Ведомство басшысы бұл ақшаның барлығы мақсатына сәйкес жұмсалғанын жеткізді.
«Атап айтқанда, отандық автокөлік өндірушілерге 338,9 млрд теңге мөлшерінде кәдеге жарату түріндегі бұрын төлеген қаражаттары қайтарылды. Экологиялық мәселелерді шешуге 102 млрд теңге және салықтарға 49,1 млрд теңге жұмсалды.
Бүгінде екінші деңгейдегі банктерде қалған қаражаттың 220,6 млрд теңгесі жатыр.
Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес министрлік бизнестің, қоғамның және мүдделі мемлекеттік органдардың қатысуымен мына мәселелерді пысықтайды: біріншіден, жеке мемлекеттік операторды немесе өнеркәсіпті дамыту қорының базасында құру. Екіншіден, кәдеге жарату төлемінің коэффициенттерін қайта қарау. Үшіншіден, кәдеге жарату алымы есебінен отандық көлік құралдары мен ауыл шаруашылығы техникаларын сатып алушыларға ваучерлер беру қарастырылады», деді С.Брекешев.
Экономиканы шатқаяқтатып тұрған компания
ӨКМ Операторының жұмысына сын бірінші рет айтылып тұрған жоқ. «Egemen Qazaqstan» басылымы бірыңғай операторға қатысты мақалаларды екі жыл қатарынан үзбей беріп келді. Бұл ұйымның тиімсіз жұмысын «Байтақ-Болашақ» экологиялық альянсының төрағасы Азаматхан Әміртай да сынға алған болатын. Қоғам белсендісінің айтуынша, ӨКМ Операторы 3 жыл ішінде шамамен 1 млрд доллар қаражат жинаған. Жыл сайын бұл компания мемлекет экономикасынан 150 млрд-қа жуық ақшаны суырып алады. Ұлттық экономиканың шатқаяқтап тұруының бір себебі де осыдан деп санайды экобелсенді.
«Мысалға, автошиналарды алып қарастырайық. Оның бір данасы үшін ӨКМ утилизацияға деп 37 теңге алады. Оны қалай жұмсайды? Шамамен 7 теңге операциялық шығындарға кетсе, 26,5 теңгесі (бүкіл соманың 70%) логистикаға, яғни көліктік шығындарға жұмсалады. Тек 3,5 теңгесі ғана қайта өңдеуге бағытталады. ӨКМ жұмыс істемей тұрып шинаны жинаумен айналысатын ұйымдар шикізатты зауытқа өздері тасып келді. Алайда ӨКМ бұл шикізатты кәдеге жаратамыз деп өздері жинауды бастаған соң жоғарыдағы ұйымдар осы қызметті тоқтатуға мәжбүр болды. Демек, қайта өңдеумен айналысатын кәсіпорындарға автошиналарды сатып алып, өздеріне тасымалдауға тура келді. Бұл өзіндік құнның жоғарылауына әкелді. 2016-2017 жылдың аралығында өңделген шикізат үшін зауыт бірыңғай оператордан 120 млн теңге көлемінде қаражат күтті. Бірақ бұл ақша зауытқа берілген жоқ. Бұған бір құжат жетіспейді дегендей себеп айтылса керек. Зауыт несие ақшасына салынғандықтан 2017 жылы кәсіпорынның шоты бұғатталып, өндіріс тоқтады. Қазір Жоғарғы соттың шешімімен зауыт иелерінен тартып алынып, акционерлері борышкер атанды. Жұмыс орындарын ашып, өңделген қалдықты экспортқа шығарып тұрған зауыт осылайша жойылды. Осындай мысалдың өзінен ӨКМ жұмысын бағамдауға болады.
Неліктен жекеменшік компанияға утилизациялық алымды басқару берілді? ӨКМ Операторы іске қосылғалы бері қалдық өңдеу саласында өсім тіркелді ме? Жоғарыдағы мысал мұны жоққа шығарып тұр», деді А.Әміртай.
Тариф халықтың әл-ауқатына қарай қарастырылуы керек
Автокөлік нарығының белгілі сарапшысы Олжас Оқастың пікіріне сүйенсек, еліміздегі утилизациялық алым халықтың әлеуметтік жағдайына байланысты қайта қарастырылғаны ләзім.
«Қазақстанда көлік жылдан-жылға қымбаттап бара жатыр. Бұған бірнеше фактор әсер етеді. Утилизациялық алымның сомасы жаңа көлік сатып аларда аса рөл ойнамайды. Біріншіден, біздің нарықтың ауқымы кішкентай. Ұлттық валютамыз ай сайын құлдырап жатыр. Көлікке қажетті бөлшектер бізге шетелден келетінін ұмытпайық. Көлікке қатысты утилизация алымын жойып жіберсең де Еуро-4 стандарты қалады ғой. Мысалы, Грузиядан әкелінген 2003 жылғы «Toyota Camry» көлігі бәрібір алғашқы тіркеуден өте алмайды. Ащы болса да шындықты айтуымыз керек, халқымыз «тегін» дүниені жақсы көреді. Мүмкіндік болса, ҚҚС алып тастауды қолдайтындар бар. Тәртіп болмаса, заң қадағаланбаса, түбі артта қалған бір мемлекетке айналамыз. Утилизациялық алым болуы керек, алайда оның сомасы халықтың әл-ауқаты төмендеуіне байланысты қайта қарастырылғаны ләзім», деді О.Оқас.
Әлемдік стандарт ескерілуге тиіс
Qazaq Aqbas республикалық палатасының төрағасы Қуаныш Сүлейменов айтқандай, шаруаларға арналған кәдеге жарату алымының мөлшері аграршылардың қалтасын қақпайтындай, бірақ әлемдік талапқа сәйкес қарастырылуы қажет.
«Еуропа және басқа да өркениетті елдерде техниканың көлеміне байланысты өз мөлшерлемесі бар. Әлемдік стандарттарға сәйкес өлшемдер жасалып, Үкімет соманы белгілеуге тиіс деп санаймын. Мәселен, қазір шамамен 3 млн теңгенің көлеміндегі ауыл шаруашылығы техникасын әкелсең, ӨКМ Операторы утилизациялық алымның қаражатын екі-үш есеге қымбаттатып, ақыры оның бағасы 12-20 млн теңгеге дейін шығады. Бұл шаруаларға өте қиын. Сондықтан оның бағасы да, салығы да төмен болуы керек деп есептейміз. Бұл әлемдік талапқа сай келеді. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері – ел экономикасына үлес қосып, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етіп отырған іскер жандар. Ауыл шаруашылығы техникасының көмегімен халық жұмыспен қамтылып, ішкі азық-түлік өнім нарығы қалыпты режімде жұмыс істеп келеді. Осыны ұмытпайық», деді Қ.Сүлейменов.
Маңызды саланы жекенің қолына тапсырмаған жөн
Экономист Мақсат Халықтың айтуынша, Президенттің бұл мәселеге байланысты айтқандары құптарлықтай. Неге десеңіз, аталған саладағы қаражат айналымы миллиардтан асып жығылады. Мұншалықты қомақты ақша мемлекетке салық түрінде қайтарылып, экологиялық мәселелерді реттеуге жұмсалуы тиіс. Ең бастысы, өңірлердегі халықтың табысы біркелкі болмағандықтан алым мөлшері де азаматтардың кірісіне сай белгіленуі қажет.
«Әлем елдері орнықты даму мақсаттарына жетуді көздегендіктен кәдеге жарату алымының маңыздылығы экономикалық және экологиялық тұрғыдан артары анық. Дамыған елдерде тұрғындар әр тұрмыстық қалдық үшін қаржылай тұрғыда ынталандырылады. Сол себепті де аталған мемлекеттердің экологиясы таза, тұрмысқа жайлы. Кәдеге жаратудың бір артықшылығы да осында. Бізде де осыны қолға алса, көшедегі пластиктердің мәселесін шешуге болар еді деп ойлаймын. ӨКМ Операторына келсек, Президент тұтастай утилизациялық алымды жоққа шығармады. Тек оны жекенің қолынан алуды, нақтырақ айтқанда, ӨКМ Операторын тарқатып, бұл қызметті Үкімет реттеуге тиіс екенін айтты. Бұл түсінікті, себебі одан қомақты қаражат түседі және жинақталатын сома мемлекетке салық ретінде қайтарылуға тиіс. Екіншіден, бізде бұл алымның мөлшері халықтың табысымен сәйкес келмейді. Ол рас. Еліміздің әр өңіріндегі халықтың табысы біркелкі емес. Әлдеқайда төмен. Осы тұрғыдан салыстырғанда утилизациялық алымның мөлшерлемесі бізде тым жоғары», деді М.Халық.
Сарапшы келтіргендей, осының салдарынан жанама түрде еліміздегі автонарықта көліктің бағасы шарықтап, ауылшаруашылық техника паркі ескірген техникадан арыла алмай тұр.
