Шабыт пен шарап

Осы бір шабыт деген нәрсе кейде бізге шығар­машылық адамдарына ғана тән дүние болып көрінеді. Расында да, солай шығар. Шабыт дейтін құбылыстың нақты анықтамасы болмағанымен, оны біз шығар­машылық адамының жан дірілінің, жүрек қозғалысының, көңіл толқыны­сының көрінісі деп білеміз. Ал шабыт туралы әңгіме қозғалғанда, шарап жайы да сөз болады. Бұл да көптің көкейінде шығармашылық адамдарына тән нәрсе ретінде қалып қойған. Шарап туралы сөз де, шығарма да көп. Бізге кейде шабыт пен шарап бірін-бірі толықтырып тұрғандай да әсер беретін. Егіз ұғым сияқты болып көрінетін. Шынында да солай екен.

Адамзат ақынды пайғамбардан төмен, пендеден биік жаратылыс ретінде қабыл­даған, солай түйсінген. Бізде де солай. Алайда кеңестік кезеңнен бері сол шарап жайы ақындарға көп телінетін болған. Ақын да жұмыр басты пенде, одан пайғамбар, әулие жасаудың да қажеті жоқ. Бірақ Құдайдың өзі жаратқан құбылыс, сөз киесі дарыған, аруақ қонған ақындықтың жөні бәрібір бөлек еді. Ол екінің бірінің біреуден естіген болмаса ойдан құрастырылған әңгімелерінен қалайда биік тұруы керек. Мұқағали Омар Һайамға арнауын­да «Біздің шараптар сіздің майлардан күштірек» дейді ғой. Жалпы, шарап туралы Омар Һайамның рубаиларында көп кездеседі. Содан оның «Шалқып жүріп шарап ішкені жайлы» әңгімелерді де жиі естіп жүрдік. Бірақ кейде «Шынында да солай ма екен?» деген ойға қалып қоятынымыз рас еді. Әрине, кәдімгі шараптың залалы, зияны туралы біз айтпасақ та белгілі. Ал Омар секілді ғаламның тылсымына терең бойлаған шайырдың шарап жайын (ішімдік) сөз ете беруі бір жағы мүмкін де емес сияқты. Бірақ түсінбесек, түсіне алмасақ, бәрін шарапқұмар қылып шығаруымыз да бек мүмкін ғой. Бақсақ, шарапты да тура шабыт сияқты әр ақынның әрқалай түсінуіне, әрқилы қабылдауына болады екен. Жүректе қалыптасқан таным-түсінік өлең болып өріледі.

Құм көзе Жәмшид жиған малдан артық,

Гүл шарап Мәриям құйған балдан артық, –

дейді Омар шайыр. «Гүл шарап» ақынға тән тазалықтың, жүрек мөлдірлігінің көрі­нісі болса керек. Қисынға салсақ та, шарап­тың балдан артық жері жоқ қой. Әрине, Омар Һайамның шарап туралы жыр­лары жайлы талай шығыстанушы ға­лымдар жазды. Мұның кәдімгі шарап емес екені айтылып, әркім өзінің нұсқасын ұсын­ған. Оның бәрін қайталап жату шарт та емес.

Шарап іш, көңілдегі дертің қашар,

Өмірде шарап ішкен еркін жасар.

Өзі от болғанымен, судай шалқып,

Қайғының жалын атқан өртін басар.

Шайырдың рубаиларында шарап хақында жазылған мұндай өлеңдер көп. Бірақ бұдан шайырды шарапты дәріп­теген, маскүнемдікті мадақтаған дей алмаймыз. Жалпы, Шығыс поэзиясын зерттеген көптеген ғалымның пікірінше, шарап – Хақтың жамалына ғашықтықтан, Хақтың Құдіретіне табынудан ілім иесінің жүрегінде орныққан, бекіген шаттық сезім мағынасында түсін­діріледі. Ғазалдарда кез­десетін көзе, шарап құятын ыдыс, бұл жүрек бейнесінде келеді. Яғни солай деу­ге болады.

Түркі әлемінде Қожа Ахмет Ясауи­дің әулие, хакім ақын ретінде орны бар. Ақын туралы аңыздарда бала Ахмет­ке Мұхаммед пайғамбардың аманат құрма­сын Арыстан бабтың бергені жайлы айтылады. Ұлы ақынның өз хикметінде «Бес жасымда шариғатқа белім будым» дейтіні де сондықтан болар. Жалпы, Ясауидің Құдай жолын ұстанған тақуа, діндар адам болғаны күмән тудырмайды. Көпшілік мұны тарихи, әдеби деректерден біледі. Дегенмен ақын өз хикмет­терінде шарап туралы көп айтады. Бірінші хикметте:

Шүкір де Алла ризық бұйырғанға,

Шарабын қанағаттың іштім міне, –

деген жолдар бар. («Диуани хикмет». «Да­налық кітабы»). Содан кейін «Пір шарап билхамдилла сонда берді, сондықтан алпыс үште кірдім жерге», дейді тағы бірде. Жалпы, мұндағы шарап деген сөздердің дүниедегі ішетін ішімдік емес екені түсінікті. Негізі ақын хикметтерінде шарап сөзімен байланысты өз өмірінің әрбір сәттерін әңгімелеп беріп отырады. «Қанағат шарабы» Аллаға иман келтіру, тәуекел ету, жалпы алғанда, тақуа­лық жолға түсуін меңзейтін сияқты. Тағдырға, өмірге ризалық кейпі. Себебі ақын шығармаларында негізінен тура жол табу, Хақты іздеу, ізгілікті дәріптеу сияқты құндылықтарды алға тартады. Бұған бала күнінде Арыстан баб сияқты әулие адаммен жолығуы да әсер еткен болуы мүмкін. Ал «Пір шарап» туралы хикметінде өзінің алпыс үш жастан кейін қылуетке түскені жайлы айтылады. Әрине, бұл әңгіме де көпке мәлім. Мұхаммедтің жолын ұстанған әулие пайғамбар жасынан кейін жарық дүниені тәрк еткендігі хақында да хикметтерінде аз айтылмайды. Жүсіпбек Аймауытов «Әзірет Сұлтан» атты мақаласында «Пайғамбарымыз миғражға (көкке) шығып бара жатып, үш адамның ұрқын (жанын) көріп таңданып: – Бұл сәулетті ұрықтар кім болады? – деп жанындағы Жебірейілден сұрапты-мыс. Жебірейіл бұл сіздің үмбеттеріңіз:

1. Имам Ағзам, 2. Ғаусыл Ағзам (Қожай пауадын), 3. Қожа Ахмет Ясауилер депті-мыс», деген қызықты аңызды келтіреді.

Қайда да қолдап жүрді Қызыр бабам,

Рахым шарабына тойдым міне, –

дейді үшінші хикметінде. «Шарапқа екі жиһан қызығын саттым» дейді. «Тамшы шарап нәсіп маған әуелден, Даңқың мақтау кәсіп маған, Мұхаммед», дейді. Жалпы алғанда, Ахмет Ясауи жырларында да шарап сөзі кең қолданысқа ие екенін көрдік. Тақуалықтың тура жолына түскен ғұлама әр хикметінде өз тағ­дырынан сыр тартады. Жүрегі иманға, жүзі құбылаға бұрылған ақын Алланы дәріптейді, пайғамбарды үлгі етеді. Шарап сөзі – ғұламаның тура жол табу­дағы темірқазығы сияқты. Өзі үшін де бұл сөздің пәлсапалық мәнінің зор болған­дығы да ақиқат.

Қасиетті Құранда да шарап туралы бірнеше аятта айтылады. Бұл дүниеде оны ішуге тыйы­м салынғандығы Құраннан белгілі. «Пейіште... дәмі өзгермейтін сүт­тен өзендер бар. Және де іш­кен адам­дар­­дың тілін үйірер тәп-тәтті шараптан өзендер бар...» («Мұхаммед» сүресі) делі­неді. «Саффат», сүресінде де пейіштегі шараптардың түсі сүттен де аппақ екені білдіріледі. Жаратқан жұмақты суреттегенде тақуалар үшін шараптан өзендер болатындығын айтады. Ал ислам ғалымдары Құранда неліктен дәл пейіште шарап туралы айтылады деген сұрақтарға «шарап» тілдік мағынада «сусын» деген сөз екенін, ол араб тіліндегі «шараба», яғни ішу етістігінен шыққанын айтып, жауап береді. Тіпті ғалымдардың кейбір пікірлерінде оны жай сусын деп суреттесе мағынасы болмай қалатыны, сондықтан да нақты шарап деп алынғаны, ол үшін пенде дүниедегі шарап пен ақыреттегі шарапты шатастырмауы керектігі айтылған. Бірақ жәннатта келтірілетін шарап нәпсіні еліктіретін дүниелік ұғымдағы шарап емес екені белгілі. Хақ Құранда айтылғаннан кейін мұндағы шарапты Жаратушының нұры деп ұққан жөн шығар. Пейіштің өзі Алланың құдіретімен жаратылған, нұры түскен жай деп білгеніміз оң болар деген ойға келдік. Ал Ахмет Ясауи хикметтерінде жиі кездесетін шарап туралы ойларды, сөздерді, жалпы өлең жол­дарын Жаббар Хақтың жамалына ғашықтықтан, одан қорқу мен оны сүю­ден туған жүрек сөзі деп білеміз. Нұрға елтіген жанның суреті деуге болады.

Шәкәрім Құдайбердіұлы Шығыс поэзиясына терең бойлаған ақынның бірі. «Оятқан мені ерте шығыс жыры», деп шығыс шайырларын өзіне өмірде де, өлеңде де өнеге мектебі болғанын ай­тады. Фирдоуси, Науаи, Физули, Сағ­ди сияқты ұлы ақындарды жақсы білгені талас тудырмайды. Тіпті ұлы шайыр­лардың әсері Шәкәрімнің кейбір өлең­дерінен де байқалады. Ал Хафиздің біршама ғазалдарын тәржімалауы да қазақ әдебиетіне қосылған көрнекті үлес. Әрине, ақынға мұның бәрінің әсері болмай қалған жоқ. Бұл туралы Мұхтар Мағауин «Шәкәрімнің шығыстық жырлары көркемдік ойдың жаңа бір белесі болды», деп жазған. Шарап туралы Шәкәрім де жырлайды.

Тура жолда қайғы тұрмас,

Шат болайын бер, шарап.

Қайғы, рахат – бәрі бір бәс,

Ешбірінде жоқ тұрақ, –

дейді. Бұл жерде өмірдің жалғандығы, сәттердің өткінші екені айтылады. Ақын мұнда да Жаратушыға құлдық ұрып, мейірім, ынсап, әділетпен күн кешуді көксейді. «Шарап» ол үшін көңілдің кірін кетіретін, пендешілік өмірден арылтатын, тек Тәңірдің тура жолына бастайтын нұр.

Әлемнің сыры ашылса,

Асқақтамай бойың бұр.

Аптыққан жүрек басылса,

Шарапқа мас бол, жатпа, тұр, –

дейді басқа бір өлеңінде. Біздің пайымымызда, ақын бұл өлеңде адамдардың әрекетінен, мінезінен әлемнің де өзгеріп бара жатқанын сөз қылады. Қараңғылық құрсауында тұрған сол кездегі қазақтың халіне алаңдайды. Бұл жерде ақын «Ша­рапқа мас бол» ұғымы арқылы адам бойын­а қайта иман жинауға, даналық дәнін егуге, өзін өзі тануға бет алуға үн­дейді. Осы арқылы адамның асыл мұраты туралы пәлсапалық түйін жасайды. Шәкәрімнің «Кел, аяқшы, қымыз құй, кесемізді нұр­лан­дыр», деген Хафизден жасаған аудармасында да шарап туралы ойлар кезде­седі. Бұл еңбегі хақында Шәкәрімнің өзі «Хожа Хафиздің «арақ» деп жазғанын мен көбінесе қымыз деп жазамын. Оның «арақ» («қымыз») дегені – ақыл, ғылым», деп түсіндіреді.

Тіршілікте шарап туралы естісек, тіксініп қалатынымыз рас. Көпшіліктің ұғымында бұл шарап дегеніңіз басқа нәрсе болып қалыптасқан ғой. Сондай-ақ кейбір жағдайда бұл шабыт беруші күш ретінде елестейді. Әрі кейбіреулердің ойдан орып, қырдан қырып жинаған «ақындар туралы аңыздарында» да шарап туралы хикаялар жетерлік. Бірақ оның ақи­қаты қайсы, жалғаны қайсы екенін айырып жату да мүмкін емес сияқты. Дегенмен түрлі аңыздарды да адам­дардың өзі тудыратынын, сондықтан да оның уақытқа қарамай адамдардың соңынан ере беретінін ұмытпауымыз керек. Ақын­дардың, жалпы, шығармашылық адамдарының соңынан шарап туралы сөз әлі де қалмай келеді.

Жамбыл облысы