Коллажды жасаған Амангелді ҚИЯС, «EQ»
Оның қысқа да кекті, өткір де өшті ойларының қайсысын да қағаз бетіне қаз-қатар тізбелей беруге болар еді. Бірақ осы бірнеше мысалдың өзінен өз дәуірінің данышпаны, ойшыл ақын, озық дипломат Александр Сергеевич Грибоедовтің қолтаңбасы анық аңғарылады. Оның жай отындай шатырлап жайбарақат жатқан елдің зәресін алған даңқты «Горе от ума», яғни «Ақыл азабы» шығармасы шартты түрде Чацкий уақыты ұғымын тудырды деп ойлаймын. Чацкий уақыты – ол өмір сүрген уақыт қана емес, әр қоғамда шамырқану мен ширығудан, шарасыздық пен амалсыздықтан, қорлану мен қорғансыздықтан туатын таңғалу мен қайран қалудың, ақыл қайғысы мен зарының, ызалы жүрек пен долы қолдың уақыты.
Бірде Белинский: «Пушкиннің «Онегині» мен Грибоедовтің «Горе от ума» шығармасы Лермонтов пен Гогольді тәрбиелеп шыққан мектепке айналды», деген еді.
Ал Пушкин болса өз кезегінде «Чацкий дегеніміз кім? Текті, қызуқанды, тіпті кеңпейілді кемеңгер адам. Оның әрбір сөзі – ақылдың жемісі, бірақ ол осының бәрін кімге айтады? Фамусовқа ма? Скалозубқа ма? Мәскеулік салтанатты астағы шал-шауқанға ма? Молчанинге ме?» деп күйінеді. Пушкин неге күйінді? Белинский неге бұл шығарманы орыс әдебиетінің жаңа ғасырын тудырған құбылысқа балады? Жалпы, бұл туындының идеясы қандай? Несімен құнды? Бізге не айта алады?
Біз әуелі негізгі төрт кейіпкер – төрт әлеуметтік тип туралы айтайық. Осы төрт кейіпкер арқылы он тоғызыншы ғасырдағы орыс қоғамы, оны ойландырған, толғандырған мәселелер жайлы, шығарманың туу және тез танылу себебі туралы айтамыз деп ойлаймын.
Павел Афанасьевич Фамусов – қазына мекемесінің меңгерушісі, өмірдің мәнін шен алу, шекпен кию, қызметі жоғарылардың алдында құрдай жорғалау деп білетін жағымпаз, сараң адам. Ол қызы Софьяны қолында билігі бар кісіге ұзатып, ақсүйектер әулетімен тамырласуды армандайды.
Софья Павловна – оның қызы. Оңы мен солын толық танып үлгермеген, махаббатты ойын көретін он жетіге жаңа толған бойжеткен.
Полковник Скалозуб – Фамусовтың ойынша қызына нағыз күйеу де, сүйеу де болар адам. Дарақы, тұрпайы, оқу-білімнен оба көргендей шошитын әскери адам.
Алексей Степанович Молчанин – Фамусовтың хатшысы. Айлакер, жағымпаз, екіжүзді, қожайынының қолын сүюге, қабағын бағуға, тіпті қожайынының итімен бірге итаяқтан ас ішуге де әзір адам және сарай маңайлаған сансыз көп адам, кінәзі бар, графы бар, алаяғы бар.
Осы көп адамның бірде-бірі Чацкиймен екі ауыз сөз айтысуға жарамайды, бар болғаны тоғышар, тоқмейілсіген, тоқыраған адамдар тобы ғана. Пушкиннің «Чацкий осының бәрін кімге айтады?» деп күйінетіні де осыдан.
Себебі Чацкий – аса білімдар, зерек, жас та болса оқығаны мен тоқығаны көп, үш жыл ел кезіп, дүние таныған, өз заманының озық ойлы адамдарымен ортақ мүддесі бар азамат.
«Қайран сөзім қор болды», деп Абай айтпақшы, осы бір опасыз ортаға орға түскендей топ ете қалған Чацкий жан азабын кешіреді. Тоғышарлармен тілдесе алмайды. Тілдессе, түсінісе алмайды. Махаббат дегені мазақ болып шығады. Арман дегені алдамшы болады. Адам дегені, азғыннан ары болады. Фамусов бастаған тоғышарлар тобы Чацкийден құтылудың жолын іздей бастайды. Ақыр соңында Фамусовтың үйіндегі салтанатты аста Чацкийді «ақыл-есі ауысқан» деген сыбыс таратып, барлығын соған сендіреді, көндіреді.
Бұл топ кітапты зұлымдық деп таниды, білімді бетімен кетушілік деп біледі, ақылды есалаңдық деп түсінеді.
Бәрінен аза бойы қаза болған, жаны түршіккен, түңілген Чацкийдің соңғы монологы осы көріністі анық береді:
Соқырлық! Мен осынша еңбегіме
кімнен құрмет іздедім?
Асықтым! Ұштым!
Қалтырадым!
Көрер бақытым жақын дедім!
Уа, мен кімнің алдында жалынмен
ыстық лаулап ем,
Әрі әдепті, әрі өткір сөзімді
кімге арнап ем?
Ал сіз ше? О, Тәңірім!
Кімді таңдап тапқансыз?
...Кімнен болды?!
Тағдыр мені қай қиырға лақтырды?
Бәрі қуды, бәрі қарғап, жат қылды,
Өңшең жан қинағыш, азапшыл топ,
Махаббатқа опасыз,
өсекке жаны құмар,
Бірді бірге ұтыстырғыш
өңшең қулар,
Жарым ақыл, зымиян жадыгөйлер,
Баққұмар шал, бәтуасыз
сұм кемпірлер,
Миға қонбас кіл суайт, өсек терген,
Міне, осы орта –
мен өмір сүріп келген,
Тұрлаусыз қыз, сұм кемпір,
жын шалық бар,
Бар дауыспен жынды
қып шығарыңдар!
Дұрыс-ақ сендердікі:
Сендермен тек бір күн бірге болып,
Бір ауада дем алып, бірге қонып,
Сонда да естен танбай,
отқа жанбай,
Аман шыққанның өзі қандай!
Кеттім аулақ Москвадан!
Мұнда қайтып оралман,
Жәбір көрген сезімге іздеуге
сая жаһаннан,
Кеттім, артқа қараман!
(Т.Жароков тәржімасы)
Чацкийдің айтып отырған «жәбір көрген сезімі» – жалпақ қоғамнан жалқыға орын таба алмаған, ойласар оңды кісі, сөйлесер сырлы кісі кезіктіре алмай, өзгеге еліктегіш, өзгенің құндылығын зор, өзінікін қор тұтқыш, өзгенің тілінде сөйлеуді (оның жағдайында француз тілді орыс қоғамы) мәдениет деп білгіш тобырдан соққы жеген, қуғын көрген, жапа шеккен, жалалы болған жанның сезімі.
Жалпы, бұл оқиға қайдан шықты? Чацкий образының артында кім тұр?
Замандастарының айтуынша, автор Грибоедовтің өзі Мәскеуде осындай бір оқиғаға тап болған. «Ақыл азабы» комедиясында Чацкий Бордодан келген француз туралы айтады. Мәскеу мен Петерборды аралаған әлдебір француз азаматы өзінің достарына мақтанып былайша айтады дейді: «Мен екі қалада да болдым, өзімді бір сәтке де шетел азаматы сезінген жоқпын, себебі бәрі де француз тілінде сөйлейді, бәрі де француз стилінде жасалған, қыз-келіншектері мені қоршап алды». Чацкий өз монологында осыны мысалға келтіріп, Мәскеулік бай-бағландардың ортасын сынайды.
Грибоедовтің өмірінде де осы оқиға болады. Осыған ызаланған Грибоедовтің ащы сөзі тәтті көңілін қарып өткен көпшілік Грибоедовті ақылынан адасқан деген қауесет таратып жібереді.
Сонда Грибоедов: «Ақылымның дұрыс екенін бұларға әлі дәлелдеймін! Мен осы бір кешті қаз-қалпында қағазға түсіріп, комедияға айналдырамын. Сонда кімнің кімге күлетінін көретін боламыз! Комедияның жобасы басымда пісіп тұр және оның жойқын боларын ішім сезеді», деген екен.
Алайда бұдан «Ақыл азабы» комедиясы Грибоедовтің өз басынан өткерген оқиғаларына ғана негізделген деген ой тумауы керек. Мұнда сол тұстағы озық ойлы азаматтардың бәрінің бейнесі жатыр. Чацкий – жиынтық образ.
Қараңғы қоғамға, қарау ойлы адамдарға қарсы атылған оқ бұл. Орыс қоғамының 1821-1825 жылдар арасындағы саяси-әлеуметтік өмірін, соның келеңсіз әрі күлкілі тұстарын мазақ еткен ащы әжуа.
Сонымен қатар Чацкийдің прототипі ретінде орыс ойшылы, күрескер Павел Чаадаев та аталады. Ол да негізсіз емес. Неге десеңіз, комедия жазылған жылдары ұзақ сапардан оралған Чаадаевтің «Философиялық жазбалары» жарық көреді. Ол еңбектегі ойлар орыс қоғамында үлкен дау тудырады. Себебі Чаадаев «Ресей дүниеден бөлек өмір сүріп жатыр, оның өмірі болашақ ұрпақтарға сабақ болуы үшін ғана керек секілді» деген ой айтады. Бұл пікір патшаның ашуын тудырып, авторын оның қаһарына ұшыратады. Қаһарланған Ресей патшасы Чаадаевті өзінің жарлығымен «есі ауысқан» деп жариялайды. Содан бастап, философтың өмірі өзгереді. Оны күнделікті тексеріп, ақыл-есінің қалпына келіп жатқанын қадағалап отыратын жеке дәрігер бекітіледі. Бұл оқиға орыс қоғамын екіұдай ойда қалдырады. Екіұдай деген жай сөз, айран-асыр күйге түсіреді. Барлық озық ойлы азаматтар патшаның бұл жарлығын тікелей өздеріне жасалған қылмыс ретінде қабылдайды. Қолдан келер қайран жоқ, патшаның аты патша, жарлықтың аты – жарлық.
Дәл осы тұста Грибоедовтің «Ақыл азабы» шығармасы да жазылады. Осыған риза болған Пушкин «Грибоедов Чаадаевтің басына түскен қиындық жайлы комедия жазды деп естідім. Осындай күрделі жағдайда оның бұл әрекетін азаматтық деп санаймын», дейді.
Данышпандықты нақұрыстық, ақылдылықты есі ауысқандық санау – шын мәнінде кері кеткен қоғамның, кердең ойдың, кемтар сананың анық белгісі екенін орыс қоғамындағы әрбір саналы азамат сол сәтте нақты сезінген еді.
Ал Грибоедовтің өз өмірі қалай болды?
Грибоедовтің критикалық ойлау жүйесі өзінің кейіпкері Чацкиймен бітеқайнасып жатса да, оның өмірі – оның өмірі басқа арнаға бұрылып кетті. Чацкий патша сарайына қызмет етуді, нақты айтқанда жағымпаздықпен жан бағуды өзіне ар санайды. «Кісі үшін емес, іс үшін қызмет қылсам», «қызмет қылуға қорланбаймын, жағымпазданудан жиіркенемін», дейді.
Гвардия офицері отбасында өмірге келген, өз уақытына лайық озық білім алған, бірнеше Еуропа халықтарының тілін білген, одан бөлек араб пен парсы, түрік тілдерін еркін меңгерген Грибоедов декабристермен мүдделес болды, философ Чаадаевпен дос болды.
Кейін Ирандағы Орыс миссиясының хатшысы қызметін атқарды, тіпті Персиядағы министр болып та тағайындалды. Бірақ бұл қызметтің бәрін ақын құрмет пен жетістік ретінде емес, қуғындау ретінде қабылдады. Ақыр соңында Теһран қаласындағы көтерілістердің бірінде ызалы топтың қолынан қаза тапты. Отыз төрт жасында.
