Сосын бір мезетте дүркіреп алып жөнеледі екен ғой үлкен киіктер. Сонда суықпен шираған құралайлардың еруге жарағаны ғана дүрмекке ілесетін көрінеді де, әлжуаздары қалып қоятыны айтылады. Олар туысымен табиғи сұрып осылай басталатынын біз қайдан білейік. Осы құралайдың салқынының өзі қазақтың ай амалдарының біріне жататынын да кейінірек кітаптардан білдік. Біздің ауылда биені құралайда алас-күлес байлайтынын айтатын себебіміз – Есенғали Раушановтың «Амал деген айыңыз...» атты өлеңі.
«Амал деген айыңыз – жаңбырлы ай бұл,
Жаңбырлы ай бұл – жылаулы
тағдырдай бір.
Мен риза жылаулы тағдырыма,
Өтіп жатқан шөлімді қандырмай бір.
Амал деген айыңыз – мына келген,
Күн қабағын ашар ма сұрағанмен,
Жаңбыр кешіп жүгірген балалық-ай,
Құлыншақтай құлдырлап құба белден».
Амал күтпейді сені. Буыны қатпаған жас баласың ба, сәбисің бе қарамайды. Жаңбырсыз, қарсыз, суықсыз амал жоқ қазақ даласында. Жаңағы киіктер лағын өргізген сияқты бір мезетте дүркіреп, күркіреп өте шығады. Жетіліп туған құралайдай іліксең – іліктің, ілікпесең – қалдың. Сол амалдың бірінде панасыз далада туған құлыншақтар ауылға алғаш келген. Үстіне енесінің шуынан басқа тимеген жас құлындар қандай сұлу, қандай аяулы. Енесінің жанына ереді де жүреді, көрінген шыбыннан үркіп қалатын пәк бейне. Ол амалдың аямасын білмейді ғой. Бәлкім амалдың өзі табиғаттың төліне жаудырған көз жасы шығар. Ширығып өссін, ширап тусын деген. Ал құлындар енесінің арқасында, үйірдегі сақа биелердің арқасында білмейді ауыртпалықтың не екенін. Ақын өзінің алаңсыз балалығын да сол құлындарға теңейді. «Жаңбыр кешіп жүгірген балалық-ай, Құлыншақтай құлдырлап құба белден» дейді. Құлын арқылы өзін айтады.
Көп жылқымен даладан алғаш келген әлгіндей құлындарды шыңғыртып ұстайды ғой жуан қолдар. Және жылқының жасы, кәрісі болсын, ең әлсіз, ең жанды жері құлақтан басады. Мұндайдың не екенін білмейтін құлын шыңғырып өліп кете жаздайды. Ауыл үшін, үлкендер үшін кәдімгідей үйреншікті іс болғанымен, сыртынан қарап тұрған періште, бала жүрекке шаншудай қадалуы бек мүмкін. Дүлей күшпен құлақтан ұстап тұқыртқаны өз алдына, ноқталап байлап тастайды құлындарды. Сөйтіп еркінен, қалауынан айырады. Бой бермей енді құтылам ғой деп сыртқа шапшығанымен, байлау ұстап қалады. Атқып барып, гүрс етіп құлайды. Басын жерге соғады, ышқынады, қайта тулағанмен, босай алмайды байлаудан. Ақын үшін бұдан азапты көрініс жоқ шығар. Онысы аздай кешінде құлақтан басып тұрып, ен салып жібереді ғой. Жанын жаралағаны аздай тәнінің бір бөлшегін кесіп алады. Етінен ет кесіп алғанға төзе қоятындай, есейген мал емес, жас құлын. Елестетіп көріңіз, құлақтан қан шапшиды, тән ішінде оны сезген жан шапшиды, тастап кетем жалғанды деп. Ешқайда тастап кете алмайды, бірақ...
Қазақ құлындарға ен-таңбаны күн ысымай тұрып, амал кезінде әдейі салады. Басқа уақытта ен салса шыбын қонып, құрттап, әуреге түсуі мүмкін. Сондықтан көктемде құралайдың кезінде немесе жаздың ыстығы қайта, бие ағытарда боқыраудың тұсында ен салып жібереді. Бұрын көрінген шыбыннан үркетін жан енді саулаған өз қанынан шошығанда, шыбын жаны шығарға шақ қалғаны да құлынның. Қазақ ауылындағы кәдімгі көрініс.
«Иен дала жаңбырмен жуынғанда,
Ен салатын ауылда құлындарға.
Құлағынан қан саулап қасқа құлын,
Дірілдейді, қорқады қыбырларға.
Құлағынан қан аққан құлын дене,
Кетпей қойды көзімнен бүгін неге.
Кісінейтін сияқты қыр астында ол,
Сатырлаған нөсердің үнін бөле»
Жылқының жылағанын көрсеңіз, жақсы түсінер едіңіз. Тұп-тұнық көзден моншақтап жас үзілгенде, шаққа қаласың. Бәрін айтады сол жаспен. Жазықсыз, шарасыз жанның жасы. Оны көрген соң ештеңе айтудың керегі болмай қалады. Жануардың алдында кішірейіп, кешірім сұрайсың. Неге екенін өзің де білмейсің, бірақ. «Жылқыда тіл ғана жоқ» дейтін үлкендердің сөзі сонда ғана еске түседі. Ақын осы құбылысты одан да тереңірек түйсіндіріп, өз жанымен параллель ұсынады. Бұл жерде «құлағынан қан аққан құлын дене» мен ақын – бір жаратылыс.
«Осы менің тағдырым неге бұлай,
Көз алдыма кіл жетім келеді ұдай,
Өңірімде шынымен аз болды ма,
Өрен жүйрік, шоң мен би, өрелі бай?
Көз алдымда сай-сайдан өрген елес,
Көш, көш бұлт, елесті өңгере көш.
Не бар сонша бүлінген – амал келді.
Амал келіп жылап тұр – ол мен емес,
Жылай берсін!»
Ал амал туралы әңгіме бөлек. Ол бізден баяғыда озып кеткен...
