VIII ғасырдың жауһар жәдігері
Жоба аясындағы алғашқы басқосу Түлкібас ауданының Таупістелі ауылында 2016 жылы мамырда «Таупістелі тағылымы: Түркі тілдес, түгел бол!» тақырыбында, екінші жиыны 2019 жылы сәуірде «Таупістелі тағылымы: Шерхан мен Насыр бауында» деген атпен ұйымдастырылған болатын. Екі жиынға да Түркия, Өзбекстан, Қырғыз республикаларының қайраткерлері мен қаламгерлері, еліміздің бірқатар облыстары мен Астана, Алматы, Шымкент қалаларының өкілдері қатысқан-ды. Ал Жеңістің 77 жылдығына, қазақтың даңқты перзенті, жазушы Шерхан Мұртазаның 90 жылдығына орай ұйымдастырылған күні кешегі басқосу «Таупістелі тағылымы: Бозарықтан – Бозторғайға» деп аталады. Шымкент қаласының Бозарық атырабында 1941-1945 жылдары облыстан соғысқа аттанатындардың жинақтау-жаттығу бекеті болғаны белгілі. Ал Бозторғай – Қаратаудың айтулы асуы. «Қалмаққырылған» шайқасына қазақ батырлары осы асумен асқан. Екі аралық – 77 шақырым.
Қаламгерлерден, мәдениет пен білім саласының өкілдерінен, ерікті жастардан құрылған арнайы топ Бозарықтан Бозторғай асуына дейінгі аралықта ауылдар мен кенттерге, мектептер мен тарихи орындарға тоқтап, сұхбат құрып, жиындар, еске алу сағаттарын өткізді. Облыстық тарихи-өлкетану музейі, Қазақстан Жазушылар және Журналистер одақтары Түркістан облыстық және Шымкент қалалық филиалдары, Түлкібас, Сайрам аудандық мәдениет және тілдерді дамыту, білім бөлімдері, «Мархабат-Мирас» қоғамдық қоры ұйымдастырған іс-шара Бозарық биігінде «Сәт сапар!» жиынынан бастау алды. Облыстық тарихи-өлкетану музейінің директоры Ақмарал Құдайбергенова «Таупістелі тағылымына» үйлестірілген «Бозарықтан – Бозторғайға» сапарының мақсаты мен бағдарламасын баян етті. Алаштың айтулы ақын қызы, «Парасат», «Барыс» ордендерінің иегері Ханбибі Есенқарақызы сәт сапар тілеп, «Бозарық» өлеңін оқыды. Айтулы ақын «Парасат», «Құрмет» ордендерінің иегері Нармахан Бегалыұлы ақ батасын берді.
Бозарықтан Сайрам ауданы аумағындағы көне Құрлық қаласының орнына келген сапар қатысушылары Құрлық ауылының жас тарихшы-әдебиетші-өлкетанушыларымен сұхбаттасты. «Құрлық жадымызда, Ерсін есімізде» деп аталатын жиында жазушы Ерсін Қойбағаровты еске алды. Осыдан мың жыл бұрын Шымкенттің маңында Құрлық деген қала болған. XII-XIII ғасырда жер бетінен өшірілген Құрлықты қайсыбір ғалымдар Шымкенттің көне аты дейді. Ізім-қайым жоғалған қала тамтығы 1990 жылы «Алматы–Термез» жол құрылысы Сайрам ауданының сол кездегі «Қайнарбұлақ» кеңшарына қарасты «Октябрьдің 40 жылдығы» бөлімшесі үстінен өткенде табылды. Мархабат, Ерсін ағаларымыздың сөзімен айтсақ, сонау бір заманда құмырсқаның илеуіндей құжынаған базары қыз-қыз қайнап, бау мен бақшасы гүл-гүл жайнап, сандуғашы мен бұлбұлы сайрап, Ұлы Жібек жолы бойымен өткен-кеткен керуендерді ұдайы қуана, құшақ жая қарсы алып, қимай, қиыла шығарып салып тұратын әсем қаланың орны, VIII ғасырдың жауһар жәдігерінің табылуы әжептеуір-ақ сенсация туғызуы керек еді. Алайда басынан бағы қашқан кеңестік саясат күйреген шақта бұл жаңалық ешкімді де елең еткізбеді. Бірде-бір басылым жазбады... Тамтығы табылған қала Қарлұқ қағанаты кезінде гүлденгені анық. Құрлық ауылының жас өлкетанушылары да көне қала туралы ізденіп жүргендерін әңгімеледі. Белгілі жазушы-журналист Захардин Қыстаубайұлы Ерсін Қойбағаров туралы естелік айтты. Ауыл тарихы туралы жиынға қатысқан көпшілікпен сырласып, сұхбаттасқан топ мүшелері Сайрам ауданының Ынтымақ ауылына, Ақсу өзені бойына жетіп, жас өлкетанушылармен «Қазақ жерінің әр сүйемі қасиетті» тақырыбында кездесу өткізді. Талас Алатауының солтүстік беткейіндегі 4 042 метр биіктіктегі мұздықтан бастау алатын Ақсу өзенінің ұзындығы – 133 шақырым, су жиналатын алабы 766 шаршы шақырым. Өзен алабында ежелгі Сайрам қаласының орны бар. Тереңдігі 500 метрге дейін жететін аңғардың табанымен жөңкіп ағатын өзен суы жарқабақ, ақшыл жыныстар арқылы өтетіндіктен, ақшыл болып көрінеді. Сондықтан да атауы Ақсу болып кеткен. Ақсу елді мекенінің атауы да осыдан келіп шыққан. Ал Ынтымақ ауылы бұрын әрқилы аталған. Тарихи ауылдар Ақсу өзенінің бойында өте көп. Көпке мәлім «Манкент» шипажайының тарихы да тереңнен қозғалды.
Машат өзені бойындағы Кершетас ауылының кіреберісінде арнайы топ пен жергілікті жастар арасында «Құлпыра бер, туған жер!» атты сұхбат ұйымдастырылды. Ал Састөбе кентінде соғыс құрбандары ескерткішіне тағзым етіп, жас өлкетанушылармен «Ерлік – елге мұра, ұрпаққа – ұран» тақырыбында кездесу өтті. Сазтөбе тауы, Сазтөбе биігі, Сазтөбе көлі мен бұлақтары тарихтан бұрыннан белгілі. Сазтөбе биігінде қалмақтарға қарсы айқастың мәнісін талқылаған тарихи жиындар өткен. Кейіннен, қарашекпенділердің қоныстануына байланысты Састюбе, Састөбе атанып кеткен. 1917 жылдан бастап саз балшық өндірілген. Ал 1937 жылы «Састөбе цемент зауытын салу туралы» қаулы қабылданып, 1952 жылы іске қосылды. Цемент, әк, сульфаттық портландцемент, түсті цемент өнімдерін шығарды. Оның негізінде 1990 жылдары цемент зауыты «Састөбецемент» АҚ болып құрылды. Қазір жеке кәсіпкерлер жүргізетін цемент, әк шығаратын зауыт жұмыс істейді.
Сапаршылар аялдаған табиғаты өте ерекше Балықты ауылының тарихы тереңде жатыр. Ежелден қазақтар қоныстанған ауылда жұртшылық егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысқан. Көне замандарда Балықтының, Көкбұлақтың, Үрбұлақтың орындарында қорғандар, бекеттер болған. Бүгінде ауыл көркейіп, гүлденіп келеді. Ал Балықтысу өзенінің ұзындығы шамамен 10-15 шақырымға жуық. Бастауын Балықтыкөлден алады. Үрбұлақ ауылының басында Арыс өзеніне құяды. Шарафкент көне қаласының орнындағы «Балықтысу мөлдірейді, Тарих-баба елжірейді» тақырыбында өткен сұхбатта небір қызғылықты деректер мәлім етіліп, жас ақындар Сезім Мергенбай, Маржан Әбләзімова, Сүндет Сейітов, Жамал Жүрсінбек, Ақбота Бейбітбек туған жерді қадірлеуге шақыратын өлеңдерін оқыды. Ақын Дәурен Айманбет те отты жырымен көпшілікті тәнті етті. Сапарластар Әл-Фараби атындағы мектептің тарихи-өлкетану музейінде Төрткүлтөбе қазыналарын қызықтады. Балықтыдан Абай ауылына көлікпен жеткен арнайы топ Ы.Алтынсарин мектебінде ұйымдастырылған «Ауыл – ел бесігі» атты кездесуде де шынайы патриотизм, өлкетануды дамыту туралы нақтылы әңгімелер айтылды.
Ең ескі құлпытастың құпиясы
Ауылдың әуелгі атауы Әлдибастау болған екен. Осыдан үш жыл бұрын ел газеті «Егеменде» жазушы Мархабат Байғұттың «Әулиебастау әулиесі» атты мақаласы жарияланған болатын. Әу баста Әлдибастау, қарашекпенділер қаптағанда Шавровка, кеңестік кезенейлі кезең кезінде Каганович, кейіннен Абай атанған ауылдан 2018 жылғы алтын күзде тарихи тағылымы мол жаңа жәдігер – ерекше ескерткіш табылды. «Түркістан облысының тарихи Түркібасы өңірінде, яғни қазіргі Түлкібас ауданы аумағында археологиялық зерттеулер өте-мөте аз жүргізілгені белгілі. Ертеректегі тарихшы ғалымдар Машат, Дәубаба, Қараүңгір, Түркібасы, Ақсу-Жабағылы, көне Тамтадж, Бүйрекбастау (Жаңаталап), Балықты, Шарафкент (Төрткүлтөбе), Ұрбұлақ, Сазтөбе, тағы басқа да тарихи ескерткіштер орындары туралы там-тұмдап жазған. Ал өткен күзде, баяғы біздің класс жетекшіміз Нұрхан Қыдырәлиевтің шарбағы мен Абай колхозы интернаты ортасынан табылған ескерткіш шынында да елді елең еткізген жаңалық болып отыр. Қыдырәлі атаның қара шаңырағы орнына салынған жаңа үйде қазір Нұрхан ағай мен Мақпал апайдың немересі Досжан Қуандықұлы тұрады. Біраз жылдан бері Ыбырай Алтынсарин атындағы орта мектептің директоры. Абай ауылының әр жерінен, негізінен Көкбұлақ өзенінің бойынан талай-талай сырлы құмыралардың сынықтары ғана емес, бүтін құмыралар, басқа да бұйымдардың қалдықтары табылып жүрген. 2018 жылы күзде Досжан мырзаның бауынан, біздің интернат аумағы жағынан араб жазуы бар құлпытас шықты. Досжанның анасы Қаныткүлден хабарды ести сала біз пақырыңыз да барып көрдік. Астанадан Халықаралық Түркі академиясының бір топ мамандары, аудан әкімі Нұрбол Тұрашбеков бастаған басшылар келді. Одан кейін де ғұлама ғалым Мекемтас Мырзахметұлымен бірге барғанбыз. Қуанғанбыз. Таңданғанбыз. Алғашқы көргеніміз құлпытас-тұғын. Мамандар мұқият зерттеп, зерделеді. Құлпытас құмдақ тастан жасалған. Бозторғай асуының аузында, Көкбұлақтың басында тап осындай бозтастар баршылық. Ал енді ғылыми-зерттеулер жасап, қазба жұмыстарын жүргізген ғалым мамандар Нәпіл Базылхан мен Нұрболат Бөгенбаев мырзалардың «Көкбұлақ-1» ескерткіші археологиялық қазба-зерттеу жұмыстарының қысқаша есебіне зейін қоялықшы. Құлпытас, жоғарыда айтылғандай, боз түсті тастан өрнектелген. Араб әріптерімен «Бұл қабір Мұхаммед Нұран Бабх (+аж?)» деп жазылыпты. Құлпытас осы өңірде өмір сүрген Мұхаммед Нұран баб әулиеге қойылған. Ғалымдардың дәйектеуінше, ортағасырлық дәуірге, шамамен Х-ХІ ғасырларға тиесілі. «Есімі жазылып, тарихи орнынан қозғалмай тұрған ең ескі құлпытастың Қазақстанда алғаш рет табылуы үлкен жаңалық болып отыр» деседі ғалым мамандар», деп жазады автор аталған мақаласында. Қысқасы, мамандар ескерткіш құрылысы мен артефактілерді саралай келе, әулиеге арналған кесене болуы мүмкін деген қорытындыға келді. Абай ауылының асты Х-ХІІІ ғасырлардағы Төрткүл, Шарафкент, Қарабастау, басқа да осы маңайдағы қалалар сияқты мерейлі мекен болған. Қазақ байтағында Әулиебастау, Әулиекөл, Әулиебұлақ көп. Әлдибастау атауы да осы әулиемен астасып жатқан болар, бәлкім... Абай ауылы, Ы.Алтынсарин атындағы мектепте өткен кездесуде оқушылар аға буын өкілдеріне көкейлерінде жүрген сұрақтарды қойып, тұшымды жауап алды.
Иә, арнайы топтың сапары барысында әр аялдамада ұйымдастырылған кездесулерден ізденімпаз жастар мол мағлұмат алып, дүниетанымын кеңейтті. Жастарға елімізге танымал ақын, журналист-жазушы, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, К.Симонов медалінің иегері Нармахан Бегалыұлы, Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлі, жазушы, спорт тақырыбына арналған айтулы романның авторы Есқара Тоқтасынұлы, Түлкібас ауданы ардагерлер кеңесінің төрағасы Сәтбай Қасымбеков, жазушы, аудармашы Әбдірақым Пратов, ақын Дәркен Танабаев, жазушы Захардин Қыстаубайұлы мазмұнды әңгіме айтып, сұрақтарына жауап берді. Таупістелі ауылындағы Шерхан мен Насыр бауындағы кешкі жиын Шерхан Мұртазаның 90 жылдығына арналды. Таупістелі ауылында 1995 жылы Қазақстанның халық жазушысы Шерхан Мұртаза және Өзбекстанның халық жазушысы Насыр Фазыл бастаған жиырмадан аса ақын-жазушы қонақта болған. Олар ауылдың айнала-төңірегіндегі көркем табиғатты тамашалап, сұхбат құрған. Сол сапарда Шерхан Мұртаза, Насыр Фазыл бастаған қаламгерлер арнайы бау ағаштарын отырғызған болатын. Содан бері бұл бау «Шерхан мен Насыр бауы» деп аталады. Міне, осы бауда Шерхан Мұртазаны еске алу сағаты, «Жас жүрек жайып саусағын...» атты жыр кеші өтті. Жас ақындар жазушыға қатысты жырларын оқыды. Жоғарыда айтып өткеніміздей, халықаралық жобаның екінші жиыны қазақтың Шерхан Мұртазасының рухына және өзбектің Насыр Фазыл сынды сөз зергерінің 90 жылдығына арналған-ды. Кешегі ерекше кеш Шерхан Мұртазаның 90 жылдығына орай елімізде өткізілетін іс-шаралардың алғашқысы болды. Сырласу сағатын Мархабат Байғұт жүргізді. Тебіреніске толы естеліктер айтты. Әбіш Кекілбаев айтқандай-ақ, «қоғамдық сананы серпілткен», «қазақ қауымын сергіткен», «қазақтың қауымдық түлеуін» қамтамасыз еткен, «ұлттың жаппай оянуына», «әлеуметтік мергендігімен» теңдессіз еңбек сіңірген Шерхан Мұртаза еңбектері де айтылды. Ал өзбек жазушысы Әбдірақым Пратов соңғы жылдары Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы әдеби байланыс үзіліп қалғанын, екі ел бірін-бірі оқымай жатқанын, бұл орайда аударма жұмыстарын жандандыру қажеттігін айтты. Шерхан сағаты алдында осы Пратовтың бастамасымен өзбек тілінде шығарылған Шерхан Мұртазаның «Бір кем дүниесі» мен Мархабат Байғұттың «Әкімнің әйелі» кітаптарының тұсаукесері өтті. «Заңғар жазушылығын былай қойғанда, Шерхан Мұртаза есімі тәуелсіздікке дейінгі және кейінгі қазақ баспасөзінің жарты ғасырдан астам дерлік тұтас дәуірін айшықтайтын тұғырлы тұлғасы», деп бағалаған «Егемен Қазақстан» РГ» ЖШС басқарма төрағасы, түрколог ғалым Дархан Қыдырәлі жазушы туралы әсерлі естелігімен бөлісті.
Арнайы сапарға қатысушылар сондай-ақ Абылай ата әулиеге зиярат етті. Сайрам-Өгем ұлттық табиғи паркінің Көкбұлақ телімінде Бозторғай асуын, Әсембастауды, табиғат таңғажайыптарын тамашалады. Биыл 100 жылдығы аталып жатқан мемлекет және қоғам қайраткері Асанбай Асқарұлына қойылған белгіні көрді. «Ата-бабалар аманаты – елдік пен ерлік, бірлік пен ынтымақ» атты жиында ел тарихы, еліне еңбек еткен ерлердің өнегелі өмірі әңгімеленді. Жоба қатысушылары, сондай-ақ Таупістелі ауылында соғыс құрбандарына арналған ескерткіш маңында өткен Жеңістің 77 жылдығына арналған жиынға қатысты. Сапар барысында музей қорына 500-ге жуық жәдігер жинақталды. Мысалы, Құрлық ауылынан табылған көне құмыра, Састөбе кентінен табылған археологиялық қазба қалдықтары, қыш құмыра, Әлдибастау әулиесі маңынан табылған қыш бұйымдар, қазба қалдықтары музей қорын байытары анық.
Қорыта келгенде, «Таупістелі тағылымы: Бозарықтан – Бозторғайға» сапары Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев ел, ұлт алдына қойып отырған маңызды міндеттерді терең ұғындыруға, жас ұрпақты шынайы патриотизм, Отанға, туған жерге, туып-өскен өлкеге деген сүйіспеншілік рухында тәрбиелеуге арналды. Қазақстанды жаңарту үшін, Тәуелсіздіктің қадірін, туған жердің киесі мен қасиетін қастерлеп, ата-бабалар аманатына адал болу – перзенттік парыз екенін ерекшелей түсті.
Түркістан облысы