«Егеспен» өткен «Шерлі» ғұмыр
Бектібай күй өнерін пір тұтқан. Шешесі Шағал ақылды, ақ жарқын, көрші-қолаңға сыйлы кісі болған деседі. Әлшекей жасынан нағашы ағасынан сыбызғы тартуды үйренген. Шешесінің інісі аймаққа белгілі сыбызғышы болған екен. Нағашысы қыдырып келгенде Әлшекей ән-күй тыңдап, қарық болып қалатын. Бектібайдың Әлшекейден бөлек Туматай, Кержан есімді ұлдары болған. Әлшекей – осы балаларының ортаншысы.
Бектібайдың отауына осы төңіректегі әнші-жыршылар жиі бас қосатын. Әлшекейдің ән мен күйге деген ынтасын оятқан осы өнерпаз орта болса, күйшілікке баулыған Рүстем деген нағашысы еді. Рүстемнің сыбызғыға қосып тартқан күйлерін құймақұлақ Әлшекей сол сәтте-ақ домбыраға түсіріп тартып отыратын. Әлшекейдің алғашқы күйлері осындай әсерлерден туса керек.
Ауыл-аймақ арасында домбырашы атанған Әлшекей Мұсабай, Бөпе сынды күйшілермен кездесіп, Мұстафа сынды жыраулармен Ақмешіт пен Түркістан аймағын, Қаратаудың теріскейі мен Қызылқұмды апталап, айлап аралап жүріп сауық құрған.
Әлшекей осы төңіректегі Сырғакүл есімді қызбен көңіл жарастырып, отау құрады. Әкесінің дәулетінің арқасында шалқып жүрген Әлшекей сүйген жары Сырғакүл қайтыс болғанда, сал-серілік жүрістен тыйылып, ауылдан ұзамай бұйығы тірлік кешеді. Жарынан кейін көп ұзамай әкесі Бектібай да дүниеден өтеді. Тіршілік тауқыметі басына түскен күйші анасыз қалған қос боздағы Ерсұлтан мен Байсұлтанды күйімен жұбатып, сол арқылы өз көңіліне де жұбаныш іздейді. Қолына қысқа мойын қоңыр домбырасын артып, шертіп отырып, терең ойға сүңгіп кеткенін де аңғармай қалады екен.
Еңсені басқан қайғы-мұң, есіктен сығалаған тауқымет пен балдәурен бақытты күндердің елесі Әлшекейді жиі ойға шомдырады. Сол бір алаңсыз таңдарын аңсаған шерлі көңілдің егесі сезім суреттерін домбыраның шанағынан әуен қылып төгілдіреді. Оның күйлерін алғаш рет тыңдаған ағасы Аралбай:
– Мынау күйіңнің пошымы тым бөлек қой, депті.
Сонда Әлшекей:
– Тағдырыммен күймен егескеннен басқа менде не қалды? – деп қолындағы домбырасын керегеге сүйей салған екен.
Кейін бұл күйді үйреніп алған Бөпе күйші «Бұл – Әлшекейдің «Егес» деген күйі» деп елге таратқан. Әлшекей бұған дейін «Нар-
идірген», «Нар соққан», «Жіп жүгірту» деген күйлерін шығарғанымен, өзін өзі күйшімін деп есептемеген көрінеді.
Уақыт емші емес пе? Әлшекей де есін жиып, еңсесін тіктеді. Көңілдегі көп ойды, көрім мұңды, көң қайғыны күймен жеңді. Домбырасын жанынан тастамай, ел аралап, жер шолды. Сөйтіп жүріп Шолпан есімді қызбен тіл табысып, тіршілігін жарастырған. Екеуі шаңырақ көтеріп, үйленеді. Шолпан да азаматының алтын басының қадірін білетін, төрден түсірмейтін ару болып шықты. Отбасының берекесі кіріп, күйшінің көңілі орныққаны да сондықтан еді.
Әлшекей көп ұзамай «Шерлі» атты күйін шығарады.
«Жегідей мұң менен
зар елді жеген,
Бек, би-болыс елдегі
кемді жеген,
Халыққа қайыры жоқ
сол заманда,
Әлшекең бір күй тартқан
«Шерлі» деген»,
– деп күй жайында өзінің өлең жолдарын шығарған халық ақыны Манап Көкенов күй аңызын былайша өрбітеді:
«Бірде Әлшекей күйші Қызылқұмды жайлаған түйелі ауылдың біріне қонақ болады. Қонақ болған үйінің отағасы пайғамбар жасына келсе де перзент сүймей, жас тоқалынан бір ұл көрген екен. Сол перзентінің былдырлап тілі шығып қалған сәті болса керек.
Түс мезгілі. Отағасы ауыл іргесінде бас алып тұрған тарыдан түйелерді жасқап, қайырып жүр екен. Әкесінің дауысын естіген бала солай қарай жүгіріп кетеді. Мұны үйдегілер байқамай қалады. Бір мезгілде баланың шар ете қалған дауысы естіледі. Сөйтсе, жанынан өтіп бара жатқан баланы келе бура тарпып жіберіпті. Бала сол жерде тіл тартпай жүріп кетеді. Жалғыз баланың бетіне қарап отырған бәйбіше мен тоқал есі шығып, ауыл үйдің еңсе көтерер адамдары мына сұмдықты отағасына қалай естіртеміз деп абдырап қалады.
Сонда Әлшекей қоңыр домбырасын алып, өрісте мал қайырып жүрген отағасының алдынан шығады. Жай шықпайды, жүрек тербер тың сарынды сұңқылдата тартқан қалпы жақындай береді. Отағасы ат үстінде тізгін тарта тұрып, күйді біразырақ ұйып тыңдайды. Бір мезгілде: «Апыр-ай, мына күйің өзегімді өртеп барады, жалғыз ұлым жазым болмаса қайтсін!» деп, атынан түскен қалпы шаңдаққа отыра кеткен екен.
Әлшекейдің бұл күйі ел ішінде «Шерлі» деген атпен тарайды. Күйді «Жігер» деп те тартқан.
Күйдің екінші бір аңызы былай сабақтасады: «Бірде Қоңырат елінде ұлан-асыр той болып жатады. Осы жиында бір ақын тілінің майын тамызып, той жасаған байды мақтап отырса керек. Орынсыз жағымпаздыққа намыстанған Әлшекей өнер адамын мұндай жолдан құтқарғысы келеді. Содан соң жыршы отырған үйге сал-серілермен жақын келіп, домбырасын шертіп-шертіп жіберіпті. Әлшекей келгенін сезген жұрт ақынды тыңдамай, күйшіге қарай ұмтылыпты. Әлшекей де қалың көпшіліктің көңілін сергітіп, күй шертеді. Жанындағы жолдастары жыр толғады. Әйтеуір, той-думанға жалғасады.
Сол той тарқар тұста өнерпаздарға сый-құрмет көрсетіледі. Әлшекей өзіне жабылған шапанды алмай әлгі ақынға жауыпты. Жауып тұрып, жұрттың көзінше: «Замандас едік, жаныма шипа өнерді кәсіп етіп жүр екенсің. Тек оны қор қыла көрме! Байлық саған өнердей атақ-даңқ әпермейді. Оған кейін көзің жетер» депті. Іле-шала сол жерде бір күй шертіпті. Күйдің аты «Шерлі» екен».
Әлшекей жасы егде тартып, толысқан шағында жастайынан құлағына сіңген ел арасындағы аңыз-әпсаналарды ой елегінен өткізіп, солардың негізінде күй шығара бастайды. Сондай күйлердің бірі «Аңшының зары» деп аталады. Шешесі ұлын, қарындасы ағасын, әйелі жарын жоқтаған зарлы күй еді. Күйдің соңғы бөлімі әлдебір мұңлы сарынға ұласып, ащы әуендер жүректі сыздатып тұрып алады. Әлшекейдің бұл күйін өзімен үзеңгілес Мұсабай күйшінің баласы, Төменарық ауылында тұратын Абыдын ақсақал тартып, күйді терең иірімдерімен бұзбай жеткізген.
«Тайшұбар», «Терісқақпай» заманның құрбаны еді...
Әлшекей туындыларының арасында «Тайшұбар» атты күйінің орны ерекше. Динамикаға толы күйдің орындалуы да өте күрделі. Күй аңызы бізге былай жеткен: «Ертеде жалғыз басты жігіт бір байдың жылқысын бағуға жалданады. Жігіттің қарауындағы жылқыдан бір құла бие жарғақ құлын туыпты. Бай:
– Мал болып жарытпас, тастаңдар! – деп бұйырған екен. Сонда жігіт:
– Байеке, осы құлынның обал-сауабын маған-ақ қиыңыз, – деп құлынды үйіне алып кеткен екен.
Мерзімді уақыты біткен соң жігіт байға келіп:
– Табан ақы, маңдай теріме осы тайды беріңіз, – деп сұрайды.
Тай өсе келе жел жетпес жүйрік ат болады. Әлгі кедей жігіттің бағын ашып, даңқын асырған деседі».
«Тайшұбар» күйінің тағы бір аңызын белгілі күй зерттеушісі Ақселеу Сейдімбек өзінің «Қазақтың күй өнері» атты кітабында жазған. «…Осы уақытта қазақ хандарының түп атасы саналатын Барақ ханның Сығанақты көркейтіп, Ақ орданы билеп тұрған кезі екен. Әкесі Құйыршық ханға ұлан-асыр ас береді. Бес жүз ат қосылған аламан бәйгеге жылқышы жігіт Тайшұбарын қосады. Атбегі сыншылардың назары қос шұбарға – Тайшұбар мен Барақ ханның Ханшұбарына ауыпты. Күншілік жерге айдалған бәйге аттарының жолына әлденеден қауіп ойлаған хан торуыл қойып, «Ханшұбарымнан ат озбауы керек» дейді.
Суырылып алға шыққан қос шұбар бір-бірімен қапталдасып ұзақ шабады, ақырында Тайшұбардың жер дүниені дөңгелеткен алақұйын шабысына ілесе алмаған Ханшұбар зорығып өледі.
Төбе басында тұрған хан:
– Менің шұбарым бірінші келе жатыр, – деп масаттанады.
– Тақсыр, шұбардың жабуы – сіздікіне, шабысы біздікіне ұқсайды дейді, – жалшы жігіт.
Бір сәт Ханшұбардың жабуын жапқан Тайшұбарға екі бала мінгесіп көмбеден өте шығыпты. Сонда атшабар бала:
– Барақ хан-ау, Барақ хан,
Атың өлді, Барақ хан! – деп Тайшұбардың үстінде айғай салады. Аламанға қосқан аты өліп, жалғыз атты жалшының жылқысы бәйгеден келгеніне намыстанған хан Тайшұбарды тартып алып, жігітті қаңғытып жібереді. Аңызсыз ақиқат жоқ. Ел аузындағы аңыз осылай дейді», деп жазған А.Сейдімбек.
Әлшекейдің атақоныс-қыстауы Майтөбеге таяу маңда айналасын құм басқан Шекерқашқан деген көл бар. Көлдің әуелгі аты басқаша болса керек. Осы көлді жайлаған елдің Шекер деген әнші қызы атастырған жігітіне көңілі толмай, сөз байласқан бір жігітпен қол ұстасып қашып кетеді.
Бас сауғалап жүрген ғашықтардың соңына қуғын түсіп, қыз даулаушылар Шекердің сүйген жігітін соққыға жығады. Қыздың өзін байлап-матап, айыбының төлеуі деп әкесінің қос үйір жылқысын айдап әкетеді. Қыз дауы мал дауына ұласып, ел арасын жауықтырып жібереді. Билік іздеген ел сол елдегі биге келеді. Ел арасын бітістіруге көп күш салған Әлшекей биден бәтуалы шешім күтсе керек. Ата салтынан аса алмай, әрі іргелі елдің айбарынан аяғын тартқан би екі жастың тілегін аяққа таптап, шешім шығарады. Жігіт жағы ат-тон айыбын тартып, қыз жағы қарап қала беріпті.
Бидің шешіміне наразы болып, қолда билік қалмағанына күйінген Әлшекей алқалы топтың алдында Күніке биге арнап шертісі бөлек, сарыны сұңғыла жаңа күйді төгілткен екен. Күй біткенде:
– Әлшекей-ау, мынау күйіңнің бұрауы теріс, шертісі кеміс пе, қалай? – дейді би. Буырқанып отырған күйші сонда:
– Биім қыңыр болса, күйім қалай түзу болсын? – дейді. Дыбыстардың алма-кезек тартысы шымыр өрілген бұл күй «Терісқақпай» деген атпен елге тарап кетеді.
Әлшекейдің сол елдегі бақытсыздыққа ұшыраған Шекер қызға арнап тартқаны «Мұңлықтың күйі» екен.
Керзаманның түйінді толғауындай болған «Терісқақпай» мен «Мұңлықтың күйі» екі жастың кіршіксіз махаббатын арқау еткен тағдырдың куәсіндей, иен далада әлі күнге дейін жаңғырығып тұр.
Әлшекей күйлерінің арасында топтама күйлер ерекше орын алады. Ол кемеліне келіп, атағы шыға бастаған шақта өнер жарысына түсе бастайды. Бөпемен тартыс, Айшамен тартыс, тарихта сақталған басқа да күй сайыстары – бұл сөзімізге айғақ. Алдыңғы күйшінің туындылары бізге жеткен жоқ. Бөпе күйшінің замандасы өнерпаз жан болған. Дерек көзіне қарағанда, Созақ жерінен тәрізді. Өз аты – Ақбөпе, ел еркелетіп «Бөпе» атап кеткен.
Әлшекейдің осы Бөпемен тартысын шебер орындайтын Жаманқұл Нұрманов 1960 жылы қайтыс болды. Жаңақорған ауданының «Задария» совхозында жүргізуші болып еңбек еткен Әбдіқадыр Әбдіхалықов күйді тартып, өнер жарысының қалай өткенін былайша баяндайды: «Қыз бен жігіт күй тартысып, сайысқа түседі. Ақырында бірін-бірі жеңісе алмаған соң Әлшекей ешкімге беймәлім бір күйді орындаған екен. Қыз сол кезде ғана тоқтап қалып, жеңілгендігін мойындайды. «Тоқтаған» аталып кеткен бұл күй көңілді әрі жеңіл шертілетін. Алайда күйшіге өнер сайысы жеңілге түспеген-тін. Сондықтан да бұл Әлшекейдің өнерпаздығын паш еткен үздік туынды екені даусыз».
«Бөпемен бес тартыс», «Айшамен алты тартыс»
Күй қиын да күрделі қағыстардан тұрады. Оң қол қос ішекке де, домбыра бетіне де тиіп жатады. Бірақ сол қолдағы әуенді бұзбай, домбыраны сөйлете тартады. Әлшекейдің келіні Күлпат әжейдің сөзіне қарағанда, күйші осы өнер жарысын өмір бойы есіне алып, қыздың домбырашылығын сүйсіне айтып жүрген екен. «Бөпемен бес тартыс» деп аталатын бұл күйдің бізге жетпегені өкінішті. Өйткені Әлшекейдің өзінен тікелей күй үйренгендер, күйлерін орындайтындар мүлде жоқ. Оның шәкірттері Ақбала, Мұсабайлардың көзін көргендердің өзі санаулы ғана.
Әлшекейдің баласы Дәнебек әке мұрасын түгел білгенімен, өзгеге үйретуге самарқау қараған. Тіпті оңашада күй тартқанымен, көптің ортасында өзін тақуадай ұстаған. Дәнебек 1969 жылы дүниеден өтті. Дәнебектің үлкен ұлы Сейсенбай Әлшекей мұрасын көп алдында бар нақышымен жарқыратып тарта білген. Сейсенбай да дүниеден ерте кетті.
Әлшекей ұрпақтарынан ата мұрасын алтынның сынығындай қастерлеп, шама-шарқынша насихаттап жүрген Дәнебектің баласы Жидебай ғана. Жидебай Әлшекейдің «Бөпемен бес тартыс» деп аталатын күйлерін біршама жеткізген.
Жидебай ақсақал Әлшекейдің «Айшамен алты тартыс» күйінің шығу тарихын былайша баяндайды: «Арқаны жайлаған Қыпшақтардың елінде Айша деген күйші қыз бар деп естіген Әлшекей онымен күй тартысқа түсуді армандайды. 1887 жылы Әлшекей ағасы Аралбаймен бірге Айшаның ауылына арнайы ат басын бұрады. Үй егесі қонақтарды құрақ ұшып қарсы алып, құрмет көрсетеді. Қымыз ішіп қызынған қонақтардың көзі керегеде ілулі тұрған үкілі домбыраға түседі. Қонақтардың қылығын өзінше жорыған отағасы өрмек тоқып отырған қызын шақырып:
– Айша, айналайын, қонақтарға күй тартып берші, – дейді. Қыз кербез қозғалып, үкілі домбыраны қолына алып, қонақтарға қарап, әсем де сыршыл күйлерді бірінен соң бірін төгілдіреді. Күй сазына елітіп, ұшар құстай қомданып отырған Әлшекей бір сәт қыз қолынан домбыраны алып, естіген күйлерін қаз-қалпында тартып береді.
Қонақтардың да осал емес екенін аңғарған қыз өз кезегі келгенде бұрынғыдан да ширығып, тың сарынға салып, шертісі қиын, орындалуы күрделі жаңа күй тартады. Қыз әуелі Әлшекейдің орындаған күйін қайталап, соңынан өзі күй тартады. Осылайша, Әлшекей мен Айша бес рет домбыра алмастырады. Айшаның өнеріне тәнті болған Әлшекей енді намысқа тырысады. Қызды қалайда жеңемін деген мақсатпен оның тәкаппар қылығына, өршіл мінезіне, мінсіз сұлулығына арнап күй тартады. Ерекше шабыттанып қыза-қыза келгенде, домбыраны шертіп отырған қолы басынан асып кетіп жатады. Қыздың екі көзі ілгері-кейін жүгіріп, перне басқан саусақтарда. Өзінің қимылын жіті қадағалап отырғанын байқаған Әлшекей оның көңілін түрлі шеберлігімен әдейі сан-саққа жүгіртеді.
Епті саусақтардың қимылы қыздың көзін сүріндіріп, жанарын жасқатады. Соны күткендей шешен домбыра да бір уақытта сайрауын кілт доғарады. Тартысты одан әрі жалғастыруға дәті шыдамаған Айша жүзі бал-бұл жанып, күміс шолпысы сыңғырлап, жанары жасқа толып жылыстай береді. Манадан бері сұрапыл сайыстың куәсі болып отырған қыздың әкесі:
– Тәйірі-ай, қызымның қолын күймен матаған Қоңыраттың Әлшекейі сен болармысың! – депті.
– Болсақ, болармыз, – дейді күйші. – Айшадай өнерпаз қыз тәрбиелеген сізде де арман жоқ шығар.
Қыз әкесі Әлшекей мен Аралбайды екі күн қонақ етіп, құрмет көрсетеді. Екі күн бойы ауыл ағасының ордасында сан тарау әңгіме айтылып, күмбірлетіп күй шертіледі. «Айшаны тағы бір көрсем-ау» деген күйшінің үміті ақталмайды. Қонақтардың емеурінін ұққан қыз әкесі оларды аттандырар алдында сөз бастайды.
– Жас кезімде Қоқан бектерінің елге салған ойранынан халық толқығанда, елім деп еңіреп жер жастанған жігіттердің жанында көп жүрдім. Сол күндерде Бағанашының бір батырымен тонның ішкі бауындай сыйласып кеттім. Кейін ол атақонысы Арқаға көшіп кетті. Аштықта жеген құйқаның дәмі тоқтықта ауыздан кетер ме?! Әлі күнге дейін достығымыз үзілген жоқ. Сол жігіттің бажасының көңілі Айшаға ауған екен, осы күзде той жасауға бәтуаластық. Жар іздеген жайың бар екен, Әлшекей қарағым, «Теңін тап та тегін бер» деген ғой, әйтсе де досыма берген уәдемді бұза алмай отырмын. Қаракөз қызым өнеріңе серік бола алмаса да, өміріңе серік болар еді, – дейді.
Қарияның сөзіне ден қойып тыңдап, тоқтаған қонақтар риза көңілмен аттаныпты.
Әлшекейдің Шолпан есімді әйелі бала үстінде қайтыс болып, одан Қарабала, Жұмабек, Дәнебек деген үш ұлы қалады. Ал Қаракөз Әпу, Әлеухан, Мұса, Ұлбосын, Ұлтуған атты бес ұл-қызды дүниеге әкеліп, Әлшекейдің өміріне ажар беріп, қиын-қыстау күндерде қолтығынан демеп, адал жар бола біледі.
Жазира дала қайда, Жауан қайда?..
1904-1905 жылдары ауыл іргесінен өтетін Орынбор – Ташкент теміржолының құрылысын көзімен көрген Әлшекей оның ел өміріне әкелген жаңалығына арнап «Отарба» күйін шығарады. Кейін келе орын алған Қазан төңкерісінен ел ішінде болып жатқан өзгерістерге де күй арнайды. Әйтсе де Әлшекейдің сол кездегі күйлерінен бүгінгі күнге жеткені санаулы ғана.
Кеңес заманындағы тоталитарлық жүйенің қитұрқы саясатының негізінде жүзеге асқан ұжымдастыру кезін де Әлшекей басынан өткерді. Сол тұстағы «Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» деген реформа қазақ халқы үшін орны толмас ауыр қасіретке әкеліп соққаны белгілі. 1928 жылы Әлшекейдің немере інісі Жантөренің де дүние-мүлкі кәмпескеленіп, Оралға жер аударылады. «Байдың тұқымы» деген жалған желеумен күйшінің өзі де колхозға қабылданбай, сайлау еркінен айырылғандардың қара тізіміне ілінеді.
Шолақ белсенділер мен атқа мінерлердің көзіне түрткі болған күйшіге де бас сауғалап, елмен бірге ауа көшкеннен өзге жол қалмайды. Өткен күндердің деректері жанды сыздатады. 1926 жылғы санақта Жаңақорған ауданының халқы 31-45 мың болса, 1939 жылғы санақта 1 500-ге әзер ілінген. Шаруа күйттеп, иен даланы еркін жайлап өскен елдің бар малын тартып алып, жерге телміртіп қойған жөнсіздікке қалың ел көндіге алмайды. Көршілес Өзбекстан жеріне ауған Әлшекейдің ауылы 1928 жылдың күзінде Сырдан өтіп, Қызылдың құмына дейін барады. Жорғаның үстінде шайқалып келе жатқан Әлшекей мәуесі уылжыған жиделі тоғайды қақ жарып, арнасына сыймай буырқана ағып жатқан сұлу Сырға соңғы рет көз салады.
Толқындар қиялын қозғап, туған жерімен қимай қоштасады. Кейін шетте жүріп, туған жерді еске алып, көз алдына Сыр өлкесі елестейді. Көңілінде дарияның жарға соққан толқынының ырғағы күмбірлеп тұрып алатын болады. Қиын-қыстау күндердегі осынау бір сәт Әлшекейдің қалған өміріне де арқау болғандай.
Өзбекстанның Жызақ, Самарқанд аймағында кәсіп еткен күйшінің ауылы Тәжікстанның Қорғантөбе өңіріндегі қазіргі Явань қаласының төңірегіне қоныс тебеді. Өмірінің соңғы жылдарында үйде отырып қалғаны бар-ды. Сол кездері немере інісі Кенжетайға, баласы Дәнебекке, шәкірті Ақбалаға домбыра шерткізіп, күн ұзаққа ойға шомып отыратын әдет табады. Мүмкін өмір туралы, өміршең өнер туралы сананы сарсылтқан сансыз сауалдарға жауап іздеген болар. Осы кезде күйшінің ақырғы сөзі – ақтық сәлеміндей болып өшпес, өлмес туындысы «Толқын» күйі дүниеге келеді.
Әлшекей күйші 1932 жылы 85 жасында Тәжікстанның Душанбе облысы Шәрбат ауданына қарасты Жауан қыстағында қайтыс болып, топырақта мәңгілікке дамыл табады.
Осындай мақсатпен биылғы қыркүйек айының 22-24 күндері қазақтың күйшілік өнерінде өзіндік қолтаңбасын қалдырған халық композиторының 175 жылдығына арналған «ЖЕЛДІРМЕ» І Республикалық дирижерлер, композиторлар мен күйшілер конкурсы өтпек. Бұл шара Мәдениет және спорт министрлігінің келісімімен, Қызылорда облыстық әкімдігінің қолдауымен Қызылорда облыстық филармониясы Тұрмағамбет атындағы қазақ халық аспаптары оркестрінің базасында ұйымдастырмақ.
Аягөз НҰРСҰЛТАН,
күйші