Коллажды жасаған Амангелді Қияс, «ЕQ»
Бастамалардың, идеялардың, бағдарламалардың жүзеге асырылу механизмі басқару органдары мен мамандар тарапынан, қарапайым ел мүддесі түрғысынан жеткілікті деңгейде ғылыми пысықталмағанын, жауапкершілікпен атқарылмағандығы белгілі. Әсіресе, орта тап, кәсіпкерлер қауымдастығының емес, негізінен ірі олигархтардың мүддесі қорғалып келгенін Президент Қ.Тоқаев 2022 жылдың наурыздағы Жолдауында сыни түрде ескертті.
Осындай саяси-әлеуметтік ахуал, терең қайшылықты үдерістер биылғы «Қаңтар қасіретінің» негізгі себептерінің бірі болғаны белгілі. «Қаңтар қасіреті» қоғамымызда бұқаралық санадағы өркениеттілікті, митингке шығу және бейбіт шерулер мәдениетін қалыптастыру мәселесін өзектендірді. Әрине, митингі халықтың демократиялық құқықтарын білдіретін саяси тетік. Дегенмен митингілердің арты жаппай дүрбелеңге ұласса, қирату мен өртеу, адам құрбандығы орын алып жатса, онда арандату мен қылмыстық элементтердің демократияның сиқын бұзғаны. Тіпті сол күндері еліміздің тәуелсіздігіне де қауіп төнді. Кейбір теріс бағыттағы күштер легитимді билікті зорлықпен тартып алуға да ұмтылды.
Енді билік тарапынан кез келген мемлекеттік реформаны, әлеуметтік даму қадамдарын жүзеге асырылуы барысында еліміз үшін түбегейлі маңызды құндылықтар жете ескерілуге тиіс. Жалпы, ұлттың тарихи санасын қалыптастыру мен оны өрбіту, қоғамдағы барлық қайшылықты мәселелерді жан-жақты және объективті зерделеу, көпұлтты және көпконфессиялық қоғамның дүниетанымдық, мәдени және рухани бірігуі идеологиясын бекіту тұрғысынан реформалардың жүзеге асырылуы орынды қадам. Әлеуметтік прогресс жолындағы мемлекеттің болашағы бар. Осыған орай қазіргі қазақстандық қоғамның кешенді дамуында рухани құндылықтар жүйесінің маңызы саяси-экономикалық, материалдық, әлеуметтік тұрғыдағы мәселелерден кем болмайтындай тарихи кезеңге аяқ басқанымызды айта кеткен жөн. Өзінің рухани әлемін, құндылықтарын күйттеген қоғам ғана басқалардың алдында қадірі болады, өркениеттік даму жолынан ауытқымайтыны анық.
Әлеуметтік мүдделерді, қоғамның құндылықтар жүйесін сараптау терең ғылыми-зерттеулерді талап етеді. Осыған орай Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетіне қарасты Философия, саясаттану және дінтану институтының ұжымы өзінің зерттеу бағдарламалары мен жобаларында Қазақстан халқының саяси, дүниетанымдық мәдениетін және ұлттық құндылықтары мен философиясын пайымдаулардағы жаңа әдіснамалық ұстанымдарға барынша маңыз бере бастады. Мәселен, «Қазақстанның тұрақты даму стратегиясы контекстінде қоғамның мәдениеті мен құндылықтарын зерттеуі» барысында бірқатар қызықты мәліметке куә болдық.
Мәселен, «Қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз ететін құндылықтарға нені жатқызасыз?» деген сұраққа респонденттердің 48,5 пайызы «үлкенді сыйлау, олардың беделін құрметтеу» деп жауап береді. «Қоғамдағы дәстүрлердің маңызын» сұралғандардың 33,3 пайызы мойындап отыр. «Инновацияларды қабылдай білу және өзгеруге деген бейімділік» сияқты факторларды респонденттердің 17,5 пайызы ғана атап өткен. «Білімділік пен кәсібилік» сияқты қазіргі заманның маңызды құндылықтарын сауалдарға жауап берушілердің 19,2 пайызы таңдаған. Міне, осы жауаптардан еліміз тұрғындарының жалпы қоғамдық пікірі жаңа технология мен қазіргі өркениетті қоғамдағы либералды құндылықтардан гөрі «өмірдің дәстүрлі қисынына» көбірек мән беретінін байқатты. «Дінді қоғамды тұрақтандырушы фактор» ретінде оң бағалаушылардың саны 8,4 пайыз ғана болып отыр.
Сауалдама респонденттері қазақтардың ұлттық мәдениетінің ерекшеліктері арасында оның «бейбіт өмірді қадір тұтуға бейімділігін» – 48,9 пайыз, «басқа халықтардың мәдениеті мен дәстүрлеріне оң қатынасын» 44 пайыз атап көрсетеді. Әрине, бұл нәтижелерге таңғалуға болмайды. Шыныменде ерте заманнан Шығыс пен Батыстың ортасына орналасып, әрқилы мәдениеттердің өзара сұхбатын басынан өткеріп келе жатқан қазақ халқының бойындағы толеранттылық пен ашықтық «біздің этногенетикалық кодымыз» іспетті құбылыс деуге болады. Қонақжайлылықты қадір тұтатын қасиетіміз ұлттық дәстүрлеріміздің ішіндегі маңызды екені белгілі. Өткен ғасырдың ортасындағы көптеген этнос өкілі елімізге еріксіз қоныс аударғанда халқымыздың шынайы келбеті айқындалғанын басқа ұлт өкілдері де атап өтіп жүр. Ал енді «Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті қазіргі Қазақстанның жалпы мәдениетін біріктіруші факторға айналуы мүмкін бе?» деген сауалды жалпы респонденттердің тек 33,3 пайызы ғана мақұлдаған.
Жоғарыдағы әлеуметтанулық зерттеулердің нәтижелері қоғамымыздағы объективті құндылықтық басымдықтар туралы мәліметтерді баяндап, олардың әлеуметтегі айшықталу жағдайын сипаттап отыр. Қазақ халқына еліміздің титулды ұлты, негізгі мемлекет қалыптастырушы субъектісі ретінде жауапкершілік әлдеқайда көбірек түседі. Ұлтымыздың бойындағы рухани жетілуге талпынысымыз көптеген әлеуметтік үдерісті оңға қарай бұруға септігін тигізеді. Демек Абай мен Алаш көсемдері айтқан ұлағатты сөздер әр уақытта өзектілігін, маңызын жоймайды, халқымызға қиын-қыстау кезеңдерде барынша дем береді. Сонымен қатар қоғамымыздың бірегей, біртұтас ұлттық бейнесін қалыптастыруды талап етеді және әлеуметтік түбегейлі өмірмәнділік бағдарларды жаңғыртуға меңзейді. Осындайда, жастар арасында қазақ халқының бай рухани мұрасын игерудің рөлін арттырып, әлеуметтік әділеттің рухани-адамгершіліктік басымдылықтарын насихаттай түскен абзал. Халқымыздың ұлттық психологиясына тән төзімділік пен ізгі ниеттіліктің, мейірімділік пен әділеттіліктің ерекше үлгілерін – Ұлы даланың рухани аманаты ретінде қабылдауға тиіспіз және оны жастар арасында кең насихаттау – қасиетті борышымыз.
Қазақ халқының әлеуеті болашақта кеңінен ашыларына сенімдіміз. Бірақ осы үдерісте назар аударуға тиісті үдерістер бар. Мәселен, Еуразиялық кеңістіктегі түркілік және славян мәдени дәстүрлер диалогінің маңызын ескеру, түркі мәдениетінің тарихи көрінісі саналатын Тұран мен өзіндік ерекше сипаты бар Иран арасындағы тарихи қатынастарды ұмытпау, жалпы адамзат мәдениетінің бір тармағы саналатын қазақ мәдениетінің ұлттық құндылықтарының ерекшеліктерін айшықтай түсу қазіргі ұлтаралық және халықаралық қатынастар үшін өзектілігін сақтайтыны айқын.
Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев 2022 жылдың наурыз айындағы Жолдауында Ұлттық құрылтайды құруды ұсына отырып, «Жаңа құрылым Ұлттық кеңестің қызметін жалпыхалықтық деңгейде жалғастырады. Құрылтай қоғамдық диалогтің біртұтас институционалдық моделін қалыптастыруға тиіс. Сөйтіп, билік пен халықтың арасындағы дәнекерге айналатын болады. Қазіргі қоғамдық кеңестердің бәрін өз айналасына топтастырады» деген тұжырымын ортаға салды. Сан ғасырлар бойы тарихымыздың руханиятында орын алып келген далалық демократия құндылықтары жаңа жағдайда билік пен халықты жақындастыру үшін қызмет ете алуға тиіс деген ойымен бөлісті. Болашақта еліміздің жаңғыртылған және сонымен бірге тарихи іргелі ұлттық бейнесі қалыптасып, жоғары адамгершілік ұстанымдардың негізінде дамитын қазақ ұлты мен жалпы көптеген этностық қауымдастықтардан құрылған қазақстандық қоғамды рухани біріктіруге қабілетті жаңа және заманауи идеялар топтамасы өзара ықпалдасу жағдайында жұмыс істей бастайды деген үмітіміз зор.
Еліміздің тәуелсіздік дәуірінің алғашқы жылдарында дүниеге келген, қазіргі тарихи кезеңде өз шамасынша қызмет атқарып жатқан Қазақстан халқы Ассамблеясы – ерекше әлеуметтік институт. Көптеген елдің соңғы уақытта бұл ұйымға деген қызығушылығы артып келеді. Мәселен, кейбір Қытай, Ресей, Өзбекстан сияқты көпэтносты көрші елдердің ұлтаралық қатынастарды зерттеуші ғалымдары Қазақстандағы ұлт өкілдерінің өзара келісіммен өмір сүрудегі тәжірибесімен жете танысуы осыны ағартады. Біздің пайымдауымызша, сыни сараптаушы ретінде Ассамблеяның іс-әрекеттеріндегі кейбір кемшілікті анықтағанмен, бұл әлеуметтік институт қазіргі кезеңде еліміздегі маңызды құндылықтарды бекітуге, насихаттауға шынайы атсалысып жүргенін ашық айтуымыз керек.
Осындай жағдайда халқымыздың даналығы ескерткендей «қолда бар нәрсенің қадірін білейік». Шама келгенше бұл әлеуметтік институттың қызметін әрі қарай жетілдіріп, әрбір азаматтың бақытты болуына қолайлы Жаңа Қазақстанды қалыптастырайық. Еліміздің маңызды материалдық және рухани ресурсын тиімді пайдалана отырып, Отанымыздың қазіргі өркениетті әлемнің дамыған елдерінің қатарында болуға талпынуы – қоғамымыздың азаматтары мен мемлекет билігі үшін маңызды стратегиялық бағдар болып қала береді деген ойдамыз.
Қорытындылай келе, сындарлы біріктіруші ұлттық құндылықтарды қалыптастыру проблемалары бірқатар теориялық және практикалық іске асыру сипаты бар екенін атап өткен жөн. Біріншіден, қазақ халқының дәстүрлі құндылық көрінісі қарапайым аппеляцияға емес «ежелгі терең дәстүрлерді» қайта түсіндіруді қажет етеді. Өкінішке қарай, бүгінде әз Тәуке хан дәуіріндегі қазақ көшпелілерінің өмірін реттейтін ережелердің қоғамдық өмір құндылықтарының архаизациялану үрдісінің куәсі болып отырмыз. Бұл қазіргі қазақстандықтардың өмірінің алуан форматтары мен олардың құндылық әлеміндегі бейнеленуі ұлттық сана мен мінез-құлыққа кіріктірілген және тарихымыздың осы уақыттан кейінгі кезеңін есепке алмайды. Заманауи гуманитарлық зерттеу дискурсының күн тәртібіне ұлттық тарихтың ең маңызды беттерін қалпына келтіру ғана емес, сонымен бірге бүкіл қалыптасу процесінің күрделілігі мен диалектикасын түсіну де маңызды. Ұлттың заманауи рухани келбетін қалыптастыру үшін халқымыз бастан кешкен мәдени тәжірибені сыни тұрғыдан қайта ойластыруға қажеттілік бар екенін атап өткен жөн. Екіншіден, жаһандық мәдениетаралық коммуникация жағдайында «Рухани жаңғыру» ұлттық бағдарламасына арналған қоғамдық сананы жаңғыртудың аса маңызды бағытын ескеру де қажет. Бұл бағдарламаны қабылдаудың қоғамдық көзқарасы оң болғанымен, ол әлі де өз нәтижесіне толық қол жеткізген жоқ. Атап айтқанда, ұлттық сананы өзіндік қаһармандық тарихын, әлемнің озық жетістіктеріне негізделген болашақтың перспективалы әлеуметтік-мәдени жобалау арқылы дәстүрлі архаикалық дискурстан қайта құрылымдауды жүзеге асыру қажет.
Үшінші мәселе елдегі қазіргі мәдени саясаттың инфрақұрылымдық және функционалдық сабақтастығымен байланысты. Атап айтқанда, біздің қоғам дамуының көпұлтты, көпмәдениетті және көпконфессиялық сипаты ұлттық әлеуметтік капиталдың артықшылығы. Сондықтан қазақ халқының жүйе құраушы негізіне сүйене отырып, Қазақстанда сан алуан әлеуметтік ортаны қалыптастырудағы барлық оң өзгерісті сақтау және көпмәдениеттілік тетіктері мен құралдарын одан әрі тереңдету және жетілдіру жұмыстары қажет деп санаймыз.
Серік СЕЙДУМАНОВ,
Философия, саясаттану және дінтану институтының бас директоры
