Бүгінде Орынбасар Тастанбаев деген атауға қосымша бір түсініктің қажеті жоқ секілді. Бұл кісіні еңкейген кәріден есін жиған жас балаға дейін біледі десек, артық емес. Оны қалың жұртқа танымал еткен – үздіксіз еңбегі, адамдармен тез тіл табысып, жат жұртқа да өз кісісіндей еркін еніп кететін жайдары мінезі.
Орынбасар ағаның өмір жолының өзі өзгелерден мүлдем бөлек. Балғын балалық шағы «арғы бетте» өтті. Кешегі Кеңес заманының содыр саясаты тұсында қалың қазақ балапан басына, тұрымтай тұсына күй кешкенін тарихтан жақсы білеміз. Сол бір аласапыран уақытта қазақ үдере көтеріліп, бірі Қытай, бірі Ауған асып жатты. Орекеңнің ата-бабалары да қызыл өкіметтің қыспағынан Қытайға қашуға мәжбүр болған еді. Орынбасар сол Қытай Халық Республикасының Құлжа қаласында өмірге келді.
Әлі есінде, бала кезінде әжесі марқұм алыстан мұнартқан тау сілемдеріне қарап тұрып мұңлы жүзімен, жарықшақтана шыққан дауысымен «есіңде болсын балам, анау таудың арғы жағында біздің атамекеніміз бар. Қазақ даласы деген кең жазиралы жеріміз бар. Ертең, есейіп, ер жеткен шағыңда сол ата жұртқа оралудың қамын жаса», деп отыратын.
Әкесі малшы болғаннан кейін Орынбасардың үйі жазда жайлауға, қыста қыстуға жиі көшетін. Сондай көш кезінде әжесі көрсететін жол таудың етегімен жүретін. Сол кезде Орынбасар тауды асып, арғы беттегі атамекенді бір көргісі келетін. Ол ойын әкесіне де айтатын. «Е балам, ол – осы жақтағы исі қазақтың басты арманы ғой. Кім біледі, күн туып жатса атажұртқа да жетерміз», деп ауыр күрсініп, тауға қарап ұзақ отырып қалатын.
Әкесі айтқан сол күн туды. Ақ түйенің қарны жарылды. 1963 жылы Қытайдағы қазақтарды Қазақстанға қайтару туралы келісім болды. Ел ағылып, Қытай үкіметінің жергілікті кеңсесінің алдында кезекте тұрды. Орынбасардың әкесі де сол ұзын сонар кезекке тіркеліп, ақыры рұқсат қағазын алды-ау. Бұл 1963 жыл еді. Бұл кезде Орынбасар 13 жастағы ойын баласы болатын. Әке-шешесімен бірге бұрынғы Жезді ауданының (қазіргі Ұлытау ауданы) Қарақұм ауылына келіп орналасты. Шалғайдағы шағын ауыл Орынбасар үшін жұмақ төріндей көрінді сол кезде. Әжесі айтқан ата жұртқа табаны тигеніне қуанды. Әке-шешесі мал шаруашылығымен айналысты да Орынбасар Қарақұм орта мектебінде оқуын жалғастырды. 8 жыл ауыл интернатында жатып білім алды. Одан кейін аудан орталығы Жезді мектеп-интернатына келді. Осы интернатта жатып 1970 жылы 10 жылдықты бітірді. Енді оны алда асқақ арман күтіп тұрды.
Есейіп, ақыл тоқтата бастағанда Орынбасар өзін заңгер болуға дайындай бастады. Заң саласы, сот туралы ақпараттар жинап, әдебиеттер оқуды дағдыға айналдырды. Ақыры, мектеп бітірген жылы Алматыға барып Қазақ университетінің заң факультетіне құжаттарын тапсырып, күндізгі оқу бөліміне оқуға түсті.
Осы оқу ордасынан дипломын алып шыққан оны сол жылдары ашылып, қалыптаса бастаған Жезқазған облысына жолдамамен жіберді. Бір жылдай заң саласында жұмыс істеп, тәжірибе жинақтаған жас жігіт алғашқы күннен бастап-ақ өзінің біліктілігін, ісіне мығымдығын көрсетті. 1975 жылдың 24 қыркүйегінде Халық сотының құрамына тағылымдамадан өтуші болып халық судьясы лауазымына алынды. Ал бір жылдан кейін, яғни 1976 жылдың 12 сәуірінде бүкіл қалалық соттардың сайлауында Жезқазған қаласының халық сотының судьясы болып сайланды. Тағы бір жылдан соң, облыстық соттың қылмыстық істер бөліміне ауысты.
Кеңес өкіметі кезінде кадрлық саясат коммунистік партияның қатаң бақылауында болатын. Сондай қатал сүзгі жұмыс істеп тұрған тұста қысқа мерзімде мұндай қызметтік сатылармен көтерілуге тек іске мығымдар ғана қол жеткізетін. Орынбасар да өзінің іскерлігінің арқасында Жезқазған облыстық сотының қылмыстық істер жөніндегі алқасында табаны күректей 15 жыл қызмет істеді. Жалпы еңбек өтілі – 38 жыл. Осы жылдар ішінде ол қанаттас жатқан қос қала – Жезқазған мен Сәтбаев қалаларында сот қызметінің сатыларынан өтті. 1989 жылы Жезқазған қалалық сотының төрағасы болды. Сол жылы Никольский (қазіргі Сәтбаев) қалалық сотына судья болып келіп, бірер айдан соң осы соттың төрағасы болып сайланды. Кешегі тоқсаныншы жылдардағы оңтайландыру кезеңдерінде де Орынбасар Тастанбаев Жезқазған қалалық соты төрағасының міндетін атқарушы, Жезқазған қалалық сотының төрағасы сияқты қызметтерді мінсіз атқарып, 2013 жылы отставкаға шықты.
Орекеңнің өз ортасында ғана емес, Ұлытау-Жезқазған өңіріндегі халықтың арасында абыройы асқақ. Өңірдің зиялыларының ортасында сыйлы. Әрине, сот болған соң ғана емес, қанына біткен қасиеті – кішіпейілділігі, мәдениеттілігі, сыпайылығы, жұмысына жауапкершілігі, адамгершілігімен де елдің қошеметіне бөленіп, қалаулысына айналды. «Қоладан құйғандай» дейтін сөз осы Орекең сияқты азаматтарға арналып айтылған ба дерсіз. Ол кісінің сабырлылығы мен салмақтылығы осы қоладан құйғандай ауыр, орнықты. Ол кісіні еш нәрсемен елітіп, еліктіре алмайсыз.
«Біз үшін ең ауыр нәрсе – үкім шығару. Іс қаралып, айыптаушы бұлтартпас айғақтарымен кінәсін нақтылап, қорғаушы барлық мүмкін деген қорғау әрекеттерін айтып, шыр-пыр болады. Сот ісі аяқталады. Ол процесс қана аяқталған. Енді біздің ішкі арпалысымыз басталады. Бірнеше күн, тіпті бірнеше ай бойғы қаралған істі оңаша отырып тағы ой елегінен өткіземіз. Тіпті қылмысты жасауға итермелеген себептерді де елеп, екшейміз. Үкімді содан кейін барып шығарамыз. Өйткені біздің бір ауыз соңғы сөзіміз бен балғамыздың ұрылуынан артында адам тағдыры тұр. Оның келешегі тұр», дейді Орынбасар аға ағынан жарылып. Бұл еш бүкпесі, қоспасы жоқ шындық.
Кешегі тоқсаныншы жылдардың топалаңы сот саласына да өзінің салқынын тигізбей қойған жоқ. Біресе қысқартылды, біресе кеңейтілді. Он түрлі оңтайландырулардан өтті. Сан мәрте реформаларды бастан өткерді. Міне, сол қым-қуат заманда да Орынбасар Тастанбеков өзінің оң жолынан тайған жоқ. Сәтбаев қалалық сотының төрағасы болып қызмет атқарып жүргенде жаппай оңтайландыру жылдары басталды. Маман тапшылығы да сезіліп жатты. Осындай кездері Орекең жас заңгерлерге ақыл-кеңес беріп, дұрыс жол таңдауға үйретті. Кейін Жезқазған қалалық сотының төрағасы болып қызмет атқарған кездері де ақ сөйлеп, әділ үкім шығарып, қоғамның қауіпсіздігін, елдің тыныштығын, заңның әділдік құруын басты назарында ұстады.
Орынбасар Тастанбаев – өзінің саналы ғұмырын заң саласына, оның ішінде сот саласына арнаған жан. 2013 жылы зейнеттік демалысқа шыққанша осы салада адал әрі әділ жұмыс атқарды. Осы жылдар ішінде ол заң қызметін көрсетудің үздік үлгісін көрсетіп, өңір жұртшылығына өз ісінің кәсіби маманы, білікті басшы, адалдық, тазалық, туралық деген өмірдегі ұстанымынан айнымайтын азамат ретінде танылды. Жезқазған, Сәтбаев қалаларында бұл кісінің қарамағында жұмыс жасаған сол кездегі қаншама жас бүгінде тәжірибелі де, білікті заңгер, судья болып қалыптасты.
Орекең зейнет жасына шыққаннан кейін де қол қусырып қарап отырмады. 2013 жылдың күзіне дейін сот кеңесшісі, облыстық адвокаттар алқасының шешімімен Жезқазған аймақтық заң кеңесіне меңгеруші болып қызмет етті. Содан осы күнге дейін Жезқазған аймақтық заң кеңесінде жұмыс істеп келеді. Әрине, мұндай жетістіктері мен еңбектері ескерусіз қалған жоқ. Тиісті орындардан жоғары бағаланып, түрлі марапаттарға ие болды. Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 10 және 20 жылдығының мерейтойлық мемлекеттік медальдары, «Үш би» медалі және Қарағанды облысы бойынша алғаш болып «Құрметті судья» шенінің берілуі – осы көп жылғы адал әрі абыройлы еңбектің бағасы. Бұл марапаттар мен атақтар адаспай өз иесін тапты. Ол өзінің әу баста тағдыры сыйға тартқан арлы адалдық пен тақуа тазалыққа апаратын жолынан ауытқыған жоқ.
«Ең бастысы, салиқалы судья өзінің адал қызметімен, кәсіби біліктілігімен соттың беделін өсіреді. Олай болмаған жағдайда судья керісінше беделін түсіреді. Сот беделі – мемлекеттің беделі. Ал мемлекеттің бедел-абыройы қоғамның дамып гүлденуінің алғышарты. «Бірінші кезекте өз ар-ұжданы алдында шыншыл болу керек, ал іс жүргізудегі кемшіліктерді жоюға болады, тәжірибе жылдармен келеді.... Егер адал болсаң, қорқатын ешнәрсе жоқ!» Бұл – Орынбасар Тастанбаевтың өмір бойғы ұстанымы. Өзінің осы өмірлік кредосын сот жүйесінің ардагері жастарға, қазіргі қызметте жүрген судьяларға айтып, үйретіп, кеңес беріп отырады. Өз бойындағы осы адами қасиеттерді кейінгілердің санасына сіңіріп, қызметтегі, жалпы өмірдегі тура жолымен үлгі болған ағаның көпшілік білетін бітім-болмысы, міне, осындай.
Ізтай БЕЛГІБАЙҰЛЫ
Қарағанды облысы
