Жұртымыз спорт десе, соның ішінде Олимпия ойындары дегенде атойлап шығатыны белгілі. Жөн дейік. Спорт – саулығымыздың кепілі. Алайда ақыл-ойды шынықтырып, шыдамды шыңдайтын шахматқа қызығушылығымыз қандай? «Реал» мен «Барселонаға» жанымыз күйгендей жанкүйер бола аламыз ба?
Есте болса, өткен жылы Сочидегі Әлем кубогына Қазақстаннан ең таңдаулы деген «шаршы тақта» шеберлері төрт көзі түгел қатысты. Қаршадай қарындастарымыз талай мықтыны тас-талқан ұтып жатты. Тіпті әлем жұртшылығы нағыз сенсацияға санаған ойын да біздің жерлесіміздің жеңісі еді. Ерлер арасындағы үздігіміз Ринат Жұмабаев әлемнің вице-чемпионы Фабиано Каруананың «қалпағын қайырып» жарыс жолынан шығарып тастады. Сонда деймін-ау, отандастарымыздың осынша ойынын көріп, көзайым боларға еліміздегі қаптаған телеарнадан қағажау болар бір эфир таппай қалдық (әрине, мұндайда FIDE-нің ғаламтордағы тікелей эфирі аздық етеді).
Дүниежүзілік шахмат федерациясының (FIDE) мәліметінше, әлемде 600 миллионнан астам адам шахматты зор қызығушылықпен тұрақты ойнауды жанына серік еткен. Біздің елде «шаршы тақта шайқасына» қызығушылар санын 300 мың адам шамасында деп есептеп жүрміз. Біреулер аз дер, біреуге көп көрінер. Мәселе басқада: ақиқаты сол, Қазақстаннан әлі күнге классикалық шахматтан ресми әлем чемпионы шыққан жоқ. Ал бауырлас өзбек жұрты 2004-2005 жылдардағы әлем чемпионы Рустам Касымджановты мақтан етеді. Солтүстіктегі көршіміз шахматтағы ең ірі державалардың бірі саналады. Анатолий Карпов, Гарри Каспаров, Владимир Крамник – бәрі де шахмат тарихында алтын әріптермен жазылатын даңқты есімдер. Келесі бір іргелес ел Қытай шахматшылары да, әсіресе қыздары «классикадан» чемпиондық титулды уыстан шығармай келеді.
Осындай ақыл-ой спортында дес бермей тұрған мемлекеттермен аралас-құралас отырып, бізден ресми әлем чемпионы шықпауы мүмкін бе!?
Әрине, жетістікке кенде емеспіз. Атап айтқанда, шахматтың блиц түрінен ең жас әлем чемпионы – біздің Бибісара Асаубаева. Талай дүниежүзілік жарыста алдына жан салмаған Жансая Әбдімәлік пен Азия чемпионы, 20 жасқа дейінгі жастар арасындағы әлем чемпионы Динара Сәдуақасова бар. Биылдың өзінде жерлесіміз Қазыбек Нөгербек жасөспірімдер арасында шахматтың рапид және блиц түрлерінен әлем чемпионы атанса, осы жастағы қыздар арасында блицте Назерке Нұрғалиға тең келер қарсылас болмады. Бәрі де жас, келешегі зор шахматшылар.
Бүгінде барша жанкүйер атаулының назары Испания астанасы Мадрид қаласына ауған. Онда әлемнің 8 үздік шахматшысы 14 турдан тұратын турнир барысында қазіргі «шахмат каролі» норвегиялық Магнус Карлсенге кезекті қарсыласты анықтайды (кезекті деп отырғанымыз, ол алғаш рет 2013 жылы чемпиондық тәжді иемденіп, одан бері төрт дүркін қорғап шықты). Осы тұста айта кетейік, аталған сегіздіктің ішінде бауырлас әзербайжан жұртының үкілеген үміті Теймур Раджабов та бар. Болашақта біз де өз шахматшыларымызға осындай байрақты бәсекелерде жанкүйер болғымыз келетіні сөзсіз. Бұл орайда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың түнеугүні спорттың осы бір ерекше түріне қолдау көрсетуді ниет еткен мәлімдемесі үміт шырағын үрлей түскені сөзсіз. Алматыда өткен BalaFest фестивалінде шахматты дамытуға назар аударатынын айтты. Арада бір ай өткенде Ақордаға білікті мамандар мен мықты шахматшыларымызды арнайы қабылдайын деп отыр. Ендеше, бізден де бір ресми әлем чемпионы шығатын күн туар…
Қазақстан шахмат федерациясының жұмысын бастағанына биыл 30 жыл толады. Осы отыз жылда ауыл балаларына бүйрегі бір бұрылмай келеді. Шаршы тақтаның аппақ жемін шығарып, бояуын өшіргенше ойнайтын өжет балаларды ауыл-ауылда талай көреміз. Өз бетінше үйренген. Сұрасаң – турнир көрмеген. Басшысы жаңарған Федерация ендігі жерде осындай шалғайдағы «шахматшыларға» да көңіл бөлсе дейміз…
ТАРИХТАН ТӘБӘРІК:
- 1970-1980 жылдардағы археологиялық қазба жұмыстары кезінде көне Талхиз (Талғар) қаласының жұртынан пілдің сүйегінен жасалған 6 шахмат фигурасы табылды. Зерттеушілер олардың ХІ – ХІІІ ғасырларда жасалған бұйым екенін анықтаған. Демек шахмат ойыны біздің ата-бабаларымызға ежелден таныс болса керек.
- Қазақстандағы тұңғыш шахмат үйірмесі 1889 жылы сол кездегі Верный қаласында (қазіргі Алматы) ашылды. Оған жергілікті интеллигенция өкілдері қатысқан
- Шахматтан алғашқы Қазақстан чемпионаты 1934 жылы өтті. Бұл жарыста оралдық Исидор Лопатников жеңімпаз атанған.
Бесбоғда АЛТАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
