Біздің Сайын

Айта кетейік, бұл көріп отыр­ғанымыз – «Үзеңгі жолдас». По­йыз ішінде жазушылар Жұма­бай Шаштайұлы мен Сайын Мұ­рат­­беков сұхбаттасып отыр. 2000 жылдары «Қазақстан» арнасында түсірілген бағдарламаға қазақ мәдениеті мен әдебиетінің көптеген талантты өкілі қонақ болды. Талай классиктердің сырлы сұхбаты осы пойыз ішінде айтылды. Содан бері Ұлттық арнаның «Алтын қорында» сақталған бұл жаз­­балар бүгінде халыққа ашық ұсы­ныла бастады. Міне, біз Сайын­­­мен осылай кездестік.

«Тәтті тамұққа» баланған жазу­шылықты жазудың мехнатын өз бойынан өткерген, сезінген шын жазушылар ғана түсінсе керек. Әйтпесе, әдебиетті, тек шабытпен өлшесек, бұл бір рахат өмірдей кө­рінеді. Сайын да солай дейді.

«Жазушылық жол оңай болмайды. Ол үлкен азаппен, қиналумен келеді. Кез келген жаза бастаған адам­ның алдында «Осы жазғаным дұрыс па, бұрыс па? Әңгіме ме, жоқ па? Жариялай ма екен?» деген сын­ды қаншама күдік тұрады. Ал соның барлығын біртіндеп, әр күн, әр ай, әр жыл сайын жаңартып отыр­маса, жазушы болу мүмкін емес».

Иә, әдебиеттің әлімсақтан бергі негізгі шарты – көркемдік һәм «ар­дың ісіне» адалдық. Алайда әдеби өмірдің әр кезеңінде жалпы жазуға деген жауапкершілік те, көзқарас та өзгеретінін байқадық. Оған кешегі қазақ әдебиетінің алтын дәуірі мен қазіргі ахуал дә­лел. Әрине, жалпы жазуда шын таланттар мен кем таланттардың әрқашан болатыны анық. Десек те әр уақытта әдеби өмірді таразылап, екшеп отыратын бір классик керек сияқты. Әлқисса.

«Алғаш «Менің қарындасым» деген әңгіме жаздым. Осы бір тәуір әңгіме болады-ау деп ойла­дым. Адам кейде іштей сезеді ғой. Ең алдымен, «Лениншіл жас» газетіне апардым. Соның бөлім бастығы, қазір белгілі ақын, атын айтқан ыңғайсыз болар, жарайды, мәселе оның атында емес. Бірақ сол кездегі жалпы тәртіп солай бо­лу керек. Әлгі кісі бір аптадан кейін кел деді, он бес күннен кейін кел деді, ақыры бір айдан кейін бе, екі айдан кейін бе, алдына келген соң: «Әй, әкелші, сенің әңгімеңді өзім оқып көрейін, деп бастады. Мен «Биыл қысқы демалыста үйге қайтқанымда» деп бірінші жақтан жазамын ғой. Содан шоршып түсіп: «Әй, сен немене Горькийсің бе, бірінші жақтан жазатын? Ол Горький ғана бірінші жақтан жаз­ған. Сен кімсің?» деп өзімді сөге бастады. Екі-ақ сөйлемді оқыды. «Мынауың болмайды» деп оқымай қайтарып берді».

Әдебиеттің мәңгілік тақырыбы адам дейміз. Қалам ұстағанның бәрі өмірді жырлайды. Ал өзіміз жүрген мына дүниені, қоңыр тір­шілікті көркем әдебиетте суреттеу үшін, әрине өмірді білу керек. Екібастан. Сайын да солай дейді.

«Ақырында «Менің қарын­дасым» 1957 жылы «Әдебиет және искусство» журналының бірін­ші санында жарық көрді. Ол кезде мен ауылда жүр едім. Театр­лық оқуды тастап, ауылға кеттім. Неге екенін білмеймін, ауыл­ға қайтуым керек болды. Себеп – өмірді білмеймін. Әңгіме жаз­ғым келеді – өмірді білмеймін. Мек­тепте оқып жүргенде ауыл адамда­рының құр жүрген-тұрғанын ғана көріппін. Ал колхоздың системасы қалай? Кім, қалай басқарады? Ауылдың өмірін жазу үшін осының бәрін жақсы білу керек қой. Сосын, ең болмаса ағайын-туғанымның қа­лай тіршілік ететінін, қайда тұра­тынын көрейін дедім».

Кейде жазушының жазуы мен болмысы ұқсамай жатады. Ал шығар­мада сезімтал, шынайы Сайын өмірде де сондай екен дей­сің. Сабырлы, асықпай ақырын ғана сөйлейді. Қазақ ұлттық уни­вер­ситетіне кезекті рет оқуға тапсырып, Қазақ әдебиеті жазбасынан үш алып, түсе алмай қалыпты. Сонда жазушы қыс бойы жазумен отырып, мектептің емлесін ұмы­тып, қарайып қалғанын айтады. Қызық. Классиктің өзі ережені білмей, қарайып қалғанын еш қым­сынбастан әңгімелеп отыр. Бұл да шынайылық.

Мұқағалиді бәріміз жақсы көреміз. Өлеңі үшін. Ақындығы асқан Мұқағали тұтас бір дәуірдей сезілді. Жалындай шарпып, өс­келең ақындарды өзіне еліктетті. Сол Мұқағали Жазушылар одағы­нан «қуылғанда» әдеби өмірде бір сілкініс болғандай әсер етті. Қалың оқырман, әрине «жапа шеккен» ақынға жақтасып, әділетсіз шешімге балап, түрлі әңгімелер тарады. Ақталулар да болды. Жалпы, Мұқағалидің Одақтан шығуының аңызы қайсы, ақиқаты қайсы? Ақын­­ның һәм әдеби өмірдің көңіл күйіне әсер еткен бұл оқиға Сайын­ның да есінде.

«Қайтқан адамды жамандауға болмайды. Бірақ Мұқаңның кішкене ызаменен Жазушылар одағына келіп, кейде ақсақалдарды жұлқып кетіп жүрген кезін мен өзім көрдім. Темірғали Нұртазинді менің көзімше желкесінен алып, сүйреген. Мүмкін баяғы студент кезінде бір өкпелері болды ма, біл­меймін. Мен ара түсіп едім, мені де итеріп жіберді. Бір күні Әнуарды (ол кезде Жазушылар одағының басшысы болатын) келе жатқан жерінен жағасынан алып: «Бір сіл­кіп өлтіре салайын ба, иттің баласы» дегені бар».

Мұқағалидің осындай көзіне көрінгенді желкеден түйрей жөне­летін ғадетіне шыдай алмаған бас­шы­лық ақырында Одақтан шы­ғарады. Оған сол кездегі үшінші хатшы Олжас Сүлейменов қол қойып­ты. Ал Одақ басшысы Әнуар Әлім­жанов қорыққан болу керек дей­ді жазушы.

Жақсы жазғанның бәрі жақсы адам ба деген сауал әдебиет әле­мінде әрқашан қойылып келеді. Әрине, оған жауап та әртүрлі, көз­қарас та бірдей емес. Бәлки, бұл са­уалдың өзі қате шығар. Ақи­қатында, жер басып жүрген бәріміз жақсы адам болуға ұмтыламыз. Десек те, жазудағы мінез автордың болмысынан алыс кетпесе керек-ті. Қатып-семген, кекшіл жүректен нәзік лиризм қайдан шықсын. Сайынның да табиғаты бар жазуынан көрініп тұр. Оқырманды баурайтын да сол Сайынның сыр­шылдығы, қарапайымдылығы, нә­зіктігі, шынайылығы. Ал жазу­шының өзін осы болмысымен көру, сөзін тыңдау, ойын білу, мі­не­зін байқау, махаббатыңды тіп­ті үдете түседі.

Айта кетейік, бұл жылдары Сайын Мұратбеков ауырып жүр­ген-тін (алайда әңгіме барысында аса білінбейді, еркін отыр). Жазу­шы араға екі жыл салып, яғни 2007 жылы өмірден өтті.

Қырық бес минуттық бір ғана сұхбаттан алған әсерімізді «Біздің Сайын» деп атадық. Оқырманға жазушының нәп-нәзік лирикасындай жып-жылы естіле ме деген жақсы бір ниет еді.