Кешегі кеңестік, бүгінгі тәуелсіздік кезеңдерінде еліміздегі жоғары бірнеше оқу орындарының басшылығында тарихшылар отырып, олар өз міндеттерін абыроймен орындады. Алдымен ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор болып, сонан соң ректор болған – Т.Садықов, Х.Табылдиев, А.Құсайынов, А.Күзембаев, Т.Рысбеков және тағы басқалар туралы тікелей шәкірттері мен жалпы оқу орнының түлектері жылы лебіздерімен еске алып, ұстаздарының тұлғалық, азаматтық, кәсіби қасиеттерін мақтан етеді. Әр ректордың өздеріне ғана тән ауыз толтырып айтарлықтай, аңызға айналып кеткен, ерекше өмір белестері, тұлғалық қалыптасу кезеңдері бар. Сондай ерекшелік жақын күндері 75 жасқа толғалы отырған тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА құрметті мүшесі, Гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі Тұяқбай Зейітұлы Рысбековтің бойында да бар.
Мерейтой иесі Тараз өңіріндегі кәрі тарихтың куәгері Талас өзенімен аттас ауданның Ақкөл ауылында 1947 жылы 25 шілде күні дүниеге келген. Әкесі Зейіт пен анасы Дәнеқыз сол кезеңдегі ауылдағы қазақ зиялы қауымының өкілдері болып, үлгілі отбасы ретінде өз орталарына ықпал етеді, бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөледі. Қалың қазақы ортада дәстүрлі мәдениет пен зиялы отбасының тәрбиесінен нәр алып ержеткен Тұқаңның бойынан ұлттық болмыс пен ата-ана мейірімінің іздері әлі күнге дейін сезіліп тұрады. Бір ғұламаның «Бір мүшел жас бойы қай тілде сөйлесең, өмір бойы сол тілде түс көресің», деп айтқан сөзінің ақиқатын академик Т.Рысбековтің болмысынан анық көруге болады. Тұқаң 14-15 жасқа дейін алған тәрбиесін күні бүгінге дейін өзінің тұлғалық болмысының басты өзегіне айналдырып келеді.
1954 жылы мектеп табалдырығын аттап, 7 жылдық орталау мектепті үздік аяқтап, Жамбылдағы Абай атындағы педагогикалық училищеге оқуға түседі. Халық жазушысы Әзілхан Нұршайықовтың жастар сүйіп оқитын «Махаббат, қызық мол жылдар» атты кітабындағы кейіпкерлердің бірі Майраның прототипі болған Майра Ыбыраева Тұқаңның курсына жетекші болып, талай жастың биікке самғауына қанат бітіреді. Майра апайы жас өренді тез байқап, оған мақалалар жазуды үйретеді, оқу орнындағы қабырға газетіне редактор етіп тағайындайды. Болашақ ғалымның алғашқы мақалалары училище газетінде жариялана бастайды.
Өмірге құштар, биікке қол созған жасқа бір жылы сөздің, бір батаның өзі неге тұрады десеңізші. Училищеге студенттермен кездесуге келген еліміздегі жалғыз университет – әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың (бұрынғы С.М.Киров атындағы ҚазМУ) 1947-1953 жылдары ректоры болған, алаштың ардақты азаматы Төлеген Тәжібаев пен көрнекті тілші-ғалым, филология ғылымдарының докторы Мәулен Балақаевтың айтқан ақыл-кеңестері, берген баталары жас Тұқаңның қиялына қанат бітіреді. Т.Тәжібаев секілді ректор болуды армандамаса да, М.Балақаев сияқты танымал ғалым болуды алдына мақсат етіп қояды. Тұяқбай Рысбеков арада отыз жыл уақыт өткенде танымал ғалым да, 20 жылдай еліміздің батыс өңіріндегі университетке ректор да болды.
1965 жылы педагогикалық училищені үздік дипломмен аяқтап, бір жыл туған ауылындағы бастауыш мектепте мұғалімдік қызмет атқарады да, ғылымға қарай бет бұру үшін жоғары оқу орнына түсуді арман етеді. Жолы болып, 1966 жылы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің тарих факультетіне оқуға түседі. Тұқаңның айтуынша, университетте оқыған 1966-1971 жылдар оның өміріндегі ең бір есте қаларлық, өмір жолындағы ұмытылмас кезең болып саналды. Курстан курсқа тек «өте жақсы» бағамен көшіп отырған Тұқаң университетте де қоғамдық жұмыстарға белсене араласады. Ең бастысы, университеттен тарихшы мамандығын алып қана қоймай, өмірлік серігі әрі жары, балаларының анасы, курстас қызы – Баянын табады. Жарты ғасыр бойы Баян Ғаббасқызымен бірге өмірдің сан белестерінен бірге өтіп келеді.
1971 жылы университетті үздік дипломмен аяқтап, министрліктің жолдамасымен жас маман Т.Рысбеков Орал қаласындағы А.С.Пушкин атындағы педагогикалық институтқа келеді. Тарих факультетінде ассистенттік қызметтен басталған ғылыми шығармашылық жол жиырма жылдан кейін, яғни 1991 жылы сол оқу орнының ректорына дейін жеткізеді. Осы белесті жолда Т.Рысбеков аспирант, аға оқытушы, ғылым кандидаты, доцент, кафедра меңгерушісі, декан, ғылым докторы, профессор сияқты жоғары оқу орнындағы барлық қызметтік сатылардан өтіп, ғылыми атақ-дәрежелерді иемденеді. Мұның бәрі әрине, айтқанға оңай.
Тазалық пен адалдық, шынайылық пен принципшілдік, ұйымдастыру қабілеті пен қарапайымдылық секілді қасиеттер ата-ана берген тәрбиемен, ұлттық дәстүрлі мәдениетпен ұштаса келе ректор Т.Рысбековті өмір жолынан адастырмай биік асуларды алуға негіз қалайды. Осы жерде 1960-шы жылдардың бірінші жартысында Таразға педучилище студенттермен кездесуге келген алаштың қос азаматы Т.Тәжібаев пен М.Балақаевтың да берген баталары қабыл болған шығар деп ойлаймыз.
Профессор Т.Рысбековті жақын достары «халқы сайлаған ректор» деп атайды. Оның себебі де жоқ емес. 1989-1991 жылдары елімізге ене бастаған демократиялық үрдіспен ЖОО ректорларын өз ұжымдары сайлайтын ереже енгізілген. 1990 жылы 43 жасында докторлық диссертация қорғап, тарих факультетінің деканы қызметін атқарып жүрген профессор Т.Рысбеков 1991 жылы наурыз айында университеттегі ректор сайлауына түсіп, көпшіліктің қолдауына ие болады да, жеңіп шығады. Оның «халық сайлаған ректор» атануы содан. Оның ректор ретіндегі екінші бір өзіндік «рекордына» – университетте 18 жыл ректор болуы жатады. Еліміз тарихында тәуелсіздікке дейін де, тәуелсіздік жылдары да 20 жылдай ректор қызметін атқарған ғалымдар саусақпен санарлықтай ғана. Ал «халқы сайлаған ректорлар» ішінде жалғыз өзі ғана.
Осы жерде тікелей өзім куәгер болған бір жағдайды айта кетсем деймін. 1990 жылы университет бітіріп, кафедраға ассистент болып қалған кезім. Кафедра меңгерушісі, профессор Дина Исабайқызы Дулатова жаңа оқу жылының бір-екі айы өткен соң қоғамдық негізде өзіне орынбасар етіп алды. Сөйтіп, кафедраның барлық ішкі қағаздары мен сыртқа шығатын құжаттарына жауаптымын, әртүрлі анықтамалар мен есептер жасап, ректораттың бөлімдеріне өткіземіз. Оқу жылының соңына таман есеп дайындап жатқанда «кафедрада кандидаттық диссертация қорғаған түлектердің жетістіктері» деген пунктке не жазарымызды білмей отырғанда, кафедраның жетекші маманы «Т.Рысбековті жазыңдар, ол біздің кафедра бойынша аспирантураны бітірген, кандидаттық диссертациясын профессор Д.И.Дулатованың жетекшілігімен қорғаған, жақында Орал пединститутының ректоры болды» деп айтқаны есімде. Сол кезде Тұқаңның аты-жөнін бірінші рет естуім еді. Содан бері қанша жыл өтсе де осы оқиға естен кетпейді.
Ел тәуелсіздігінің алғашқы кезеңінде мемлекеттік ЖОО ректорларының басты міндеттерінің бірі – оқу орнының материалдық-техникалық базасы мен оқытушы-профессорлық құрамын сақтап қалу болғаны белгілі. Көптеген ректорлар бұл міндетті абыроймен орындап шықты. Ал ректор Т.Рысбеков болса оны артығымен орындады деуге болады. Негізгі міндетін орындай отыра, ректор Т.Рысбеков министрліктің қойған барлық талаптарын жүзеге асырып, 1996 жылы пединститутқа университет мәртебесін алғызады. 2000 жылы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті болып құрылып, университетке 2003 жылы М.Өтемісұлы есімін бергізеді. Батыстағы Орал өңірінде және облыс орталығында жергілікті ұлттың пайыздық мөлшерінің, университеттегі ұжымда да өзге этнос өкілдерінің басым болуына қарамастан ректор университеттен орыс ақынының есімін алғызып, қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілісінің басшысы әрі жалынды ақын – Махамбеттің есімін бергізеді. Қалайша мұны ерлік демеске! Осыншама жасалған жұмыстарға негіз болған төрт тұғырды ерекше айтуға болады. Оған – бір жағынан іскерлік қасиет, екінші жағынан ұйымдастырушылық қабілет, үшінші жағынан парасатты ақыл-ой және патриоттық мінез жатады десек қателеспейміз.
Сырт көз байқағыш дегендей 2003 жылы көктем айында М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінде іс-сапарда болғанымызда университет аумағы мен оқу корпустарын аралап жүріп, барлық жерде тазалық пен тәртіптің қатаң сақталғанын бірден байқап едік. Мұның бәрі ректорға байланысты ғой деп еді қасымдағы әріптесім.
Ректор Т.Рысбеков өзі ғылым докторы, профессор болып қана қоймай, Отандық тарих ғылымы мамандығы бойынша ғылыми кадрлар даярлау мен ғылыми жұмыстарды ұйымдастыру бағытында да жемісті жұмыстар атқарды. Ол университет жанында құрылған 07.00.02.-Отандық тарих (Қазақстан Республикасының тарихы) мамандығы бойынша тарих ғылымдарының кандидаты, көп ұзамай тарих ғылымдарының докторы ғылым дәрежесін беретін Диссертациялық кеңес құрып, оның алғашқы төрағасы болды. Бұл Кеңесте Орал, Атырау, Ақтау, Ақтөбе қалаларындағы жас ғалымдар мен аспиранттар, тіпті басқа қалалардан да ізденушілер келіп ғылыми дәреже алып жатты. «Бұлақ көрсең көзін аш» дегендей, кезінде оған ұстаздары қалай жөн сілтеп, ақыл-кеңес берсе, Тұқаң да ағалық жасқа жетісімен талай жас ғалымның жолын ашып берді. Олардың азамат, тұлға болып қалыптасуына көмегін беруден жалыққан емес. Жеке өзі 2 ғылым докторына, 20 ғылым кандидатына, 30-дай ғылым магистріне ғылыми жетекшілік жасап, олардың ғылым кеңістігіне ұшып шығып, құлаштарын кең самғауына мүмкіндік берді. Қазіргі күнде Т.Рысбековтің шәкірттері мен ол ашқан Кеңесте кандидаттық және докторлық диссертация қорғаған тарихшы мамандар тек Батыс Қазақстан өңірінде ғана емес, сонымен бірге еліміздің өзге де қалаларындағы оқу орындары мен ғылыми мекемелерде жемісті еңбек етіп жүр. 2006-2009 жылдары Білім және ғалым министрлігі жанындағы ғылыми атақтар мен ғылыми дәрежелер беру жөніндегі Президиумының мүшесі қызметін қоғамдық негізде атқарып, бүкіл еліміз бойынша ғылымды ұйымдастыруға өз үлесін қосты.
Енді бір-екі ауыз сөзді профессор Т.Рысбековтің ғылыми шығармашылығына арнасақ. Ғалымның қаламынан шыққан еңбектерінің жалпы саны 700-ден асады. Оның ішінде 37 монография мен очерктер, оқулықтар мен оқу-әдістемелік оқу құралдары, қалғандары ғылыми, ғылыми-көпшілік мақалалар. Оның ғылыми-зерттеу жұмыстарының бағыттары мынадай өзекті тақырыптарды құрайды: Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар мен көтерілістердің, Алаш қозғалысының, тарихи тұлғалардың, қалалардың тарихы, рухани мәдениет және ислам, Еуразиялық идея, Екінші дүниежүзілік соғыс және тыл, жастар тәрбиесі, қазіргі кезеңдегі Қазақстан-Ресей қатынастары, ұлтаралық қатынастар, Отан тарихын кезеңдеу, Отан тарихының методологиялық мәселелері, тарихты оқытудың методологиясы, Батыс Қазақстан облысының өлкетану, жастар, студенттер тәрбиесі, педагогика, халықтық педагогика, орта және жоғары білім беру, Университеттік білім, Жоғары оқу жүйесіндегі оқытудың жаңа үлгілері және бүгінгі күннің өзекті мәселелері.
Қазіргі күнде профессор Т.Рысбековтің таңдамалы шығармаларының 5 томдығы жарық көрген. І томы «Өскен өлке тарихы» деп аталынып, онда Батыс Қазақстанның ежелгі тарихындағы сармат, савроматтар мәселелері, орта ғасырлардағы оғыздар мен қыпшақтар тарихының мәселелері, Орал қаласының тарихы, Әбілқайыр ханның тарихи рөлі, Бөкей Ордасының тарихы, батыстағы ұлт-азаттық көтерілістер тарихының мәселелері, Батыс Алашорда тарихы, кеңестік дәуірдегі Батыс Қазақстан аумағындағы тарихи мәселелер қамтылған.
ІІ том «Нарын құмы – тарихтың шежіресі...» деп аталынып, атауы айтып тұрғандай ондағы он жеті мақала Бөкей хандығының құрылуы мен оның тарихына, сол өңірде болған аса маңызды тарихи оқиғаларға, сол өңірдің ірі тарихи тұлғаларына арналған. Өңірден шыққан Жәңгір хан, Мұхаммед-Салық Бабажанов, Мақаш Бекмұхаметов, Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы, күй атасы – Құрманғазы, Ғұмар Қараш, Бақтыгерей Құлманов, Шамғон Қажғалиев, Мәншүк Мәметова, академик Асан Тайманов, Базарбай Жұманиязов, Қазақ Орталық Атқару комитетінің алғашқы төрағасы Сейітқали Меңдешов туралы бұл томда қызықты баяндалады.
ІІІ том «Тарихи таным және ақиқат» деп аталынса, IV томы «Тарихи тұлғалар: уақыт және өмір жолдары» делінген. 15 мақала мен очерктерден құрастырылған бұл томда Кіші жүздегі Әбілқайыр ханның бәйбішесі – Бопай ханша, қаһарман қазақ қызы, ұшқыш – Хиуаз Доспанова, Арынғазы хан, Әбілқайыр хан, Сырым батыр, Жаһанша Досмұхамедұлы, қазақ тілінің тұңғыш профессоры – Қажым Басымұлы, жазушы Хамза Есенжанов, академик-жазушы Қажым Жұмалиев, ақын Қадыр Мырзалиев, қоғам және мемлекет қайраткері Мұстахим Ықсанов, мемлекет қайраткері Нәжімеден Есқалиев, ақын Жұбан Молдағалиев, Кеңес Одағының халық әртісі, Кеңес Одағы мемлекеттік сыйлығының лауреаты Хадиша Бөкеева, ұлттық операның жезтаңдай әншісі Роза Жаманова туралы қызықты әрі құнды материалдар жетіп артылады. Ал таңдамалы шығармалардың V томы «Оқу процесін және тәрбие жұмысын жетілдіру мәселелері» деп аталынып, жоғары оқу орындарындағы өзекті мәселелерді қамтыған. Бұл кітаптардан әрбір оқырман Батыс Қазақстан аумағы тарихына қатысты қызықты материалдарды таба алады. Осындай еңбектеріне қарап Тұқаңа «Батыс Қазақстанның жылнамашысы» деген атаудың таңылуы өте орынды сияқты. Егерде осы бес томдықтың әр томы орта есеппен 20-25 мақала мен очерктен құрастырылса, онда тек Т.Рысбековтің бүкіл жариялаған мақалалары мен тарихи очерктері, батыс өңірінің энциклопедиясына арнап жазған мақалалары, 20 томнан асар еді. Мұндайды бір қолынан қамшысы, екінші қолынан қаламы түспеген ғалым-басшы деуге болады.
Бүгінде профессор Т.Рысбеков 70 пен 80-нің қақ ортасына келсе де өзінің ұстаздық, ғылыми және қоғамдық жұмыстарын бір сәтке де ұмытқан емес. Мерейтой қарсаңында осы жолдарды жаза отыра, бүкіл саналы өмірін ағарту ісіне, ғылым жолына, жоғары білім беру мен ғылыми кадрлар даярлау ісіне арнаған тарихшы ғалымға еңбегіңіздің жемісін көріп, шәкірттеріңіздің ықыласына бөлене беріңіз дегіміз келеді.
Берекет КӘРІБАЕВ,
ҰҒА академигі,
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры,
тарих ғылымдарының докторы
